Nâng tầm cơ sở vật chất giáo dục nông thôn trong giai đoạn phát triển mới

Ảnh minh hoạ (Nguồn: Bộ Giáo dục và Đào tạo)

Tăng tốc xây dựng trường chuẩn

Tại Hội nghị tổng kết kết quả thực hiện các nhiệm vụ giáo dục và đào tạo trong Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021-2025, tổ chức ngày 12/9/2025 tại Đà Nẵng đã cho thấy cái nhìn toàn cảnh về giáo dục vùng nông thôn. Theo báo cáo tại Hội nghị, tỷ lệ trường học nông thôn đạt chuẩn quốc gia đã tăng từ mức rất thấp năm 2020 (chỉ 10,9%) lên đến 62,8% vào cuối năm 2024. Đây là bước tiến vượt bậc, minh chứng cho nỗ lực lớn từ trung ương đến địa phương trong đầu tư hạ tầng trường lớp. Tuy nhiên, đằng sau sự khởi sắc này vẫn còn đó một thực tế: Nhiều ngôi trường dù đã đạt chuẩn vẫn thiếu bền vững, nhiều xã vùng sâu vùng xa còn chịu thiệt thòi lớn về cơ sở vật chất, cùng với đó là áp lực duy trì chuẩn trong bối cảnh ngân sách hạn chế khiến yêu cầu nâng cấp trường học trở thành bài toán lâu dài.

Số liệu của Bộ Giáo dục và Đào tạo cho thấy mức tăng trưởng cơ sở vật chất trong giai đoạn 2021-2024 là rất rõ rệt. Ở bậc mầm non, có tới 59,5% trường đạt chuẩn. Ở tiểu học, tỷ lệ trường đạt chuẩn mức độ 1 đạt 43,4%. Trung học cơ sở ở nhiều địa phương cũng được đầu tư cải thiện đáng kể về phòng học, sân bãi, thư viện, nhà ăn, khu ở bán trú cho học sinh. Tại nhiều xã nông thôn mới, trường học có cổng mới, khuôn viên xanh - sạch - đẹp, phòng học kiên cố hóa đạt gần 100%.

Tuy nhiên, con số tăng nhanh ấy chưa phản ánh đúng chiều sâu chất lượng. Thực tế vẫn tồn tại hai nhóm vấn đề: sự chênh lệch giữa các vùng và tính thiếu bền vững của chuẩn hóa.

Ở các vùng thuận lợi như đồng bằng sông Hồng, duyên hải miền Trung hay khu vực ven đô, điều kiện kinh tế - xã hội tốt hơn giúp các địa phương dễ huy động nguồn lực, dễ đầu tư trường học đạt chuẩn. Tuy nhiên, tại miền núi phía Bắc, Tây Nguyên hay một số vùng đồng bào dân tộc thiểu số, chi phí xây dựng tăng cao vì địa hình chia cắt, nguồn lực ngân sách hạn chế, quỹ đất khó giải phóng, khiến nhiều trường dù rất nỗ lực vẫn không thể tiến tới đạt chuẩn theo đúng tiến độ.

Một thực tế khác là nhiều trường đạt chuẩn “một lần” nhưng không đảm bảo duy trì đủ các tiêu chí trong những năm tiếp theo. Kinh phí bảo trì xuống cấp, thay mới thiết bị, bổ sung đồ dùng dạy học thường xuyên vượt ngoài khả năng của ngân sách xã. Nếu không được đầu tư liên tục, chuẩn hóa cơ sở vật chất rất dễ trở thành hình thức, đối phó hoặc suy giảm chất lượng chỉ sau vài năm.

Đây cũng là lý do nhiều chuyên gia lo ngại rằng con số trường đạt chuẩn tuy cao nhưng chưa thực sự phản ánh mức độ bền vững của chất lượng giáo dục nông thôn, đặc biệt khi chương trình xây dựng nông thôn mới bước vào giai đoạn mới với yêu cầu cao hơn về an toàn, công nghệ và điều kiện giảng dạy.

Xây thêm phòng học gắn với nâng chất lượng môi trường giáo dục

Kết quả thực hiện chương trình giai đoạn 2021-2025 cho thấy vốn sự nghiệp trung ương dành cho giáo dục trong Chương trình nông thôn mới đạt mức giải ngân rất cao, trung bình trên 95-100% mỗi năm. Nhờ đó, nhiều phòng học được sửa chữa, nhiều công trình xuống cấp được thay thế, khu vệ sinh và nước sạch trường học được đầu tư đáng kể.

Song vẫn tồn tại vấn đề: Đạt chuẩn không chỉ là có phòng học, mà là đạt đồng bộ nhiều tiêu chí liên quan đến chất lượng giáo dục. Trong đó, hạ tầng công nghệ thông tin, yếu tố then chốt trong chương trình giáo dục phổ thông mới và chuyển đổi số, vẫn còn nhiều hạn chế. Không ít trường vùng nông thôn vẫn thiếu mạng internet ổn định, thiếu phòng học thông minh, thiếu máy tính đáp ứng cấu hình tối thiểu. Điều này dẫn đến việc giáo viên khó triển khai dạy học theo hướng số hóa, quản lý trường học cũng không thể ứng dụng mạnh mẽ phần mềm và dữ liệu.

Thêm nữa, tiêu chí về không gian học tập mở, khu vui chơi cho trẻ mầm non, khu thể thao và sân bãi đạt chuẩn vẫn còn thiếu ở rất nhiều nơi. Nhiều trường thiếu sân chơi hoặc sử dụng chung khu đất với nhà văn hóa thôn, dẫn đến hạn chế lớn cho hoạt động giáo dục thể chất và trải nghiệm của học sinh. Vì vậy, việc đầu tư cơ sở vật chất trường học phải được nhìn nhận như một chiến lược tổng thể, là xây dựng môi trường giáo dục hiện đại, an toàn, đồng bộ và phát triển lâu dài.

Huy động nguồn lực xã hội hoá

Vấn đề then chốt được các đại biểu tại Hội nghị nhấn mạnh là: để duy trì và nâng cấp cơ sở vật chất trường học, không thể chỉ dựa vào ngân sách nhà nước. Việc huy động nguồn lực xã hội - doanh nghiệp - cộng đồng là xu hướng đúng, nhưng đi kèm nhiều khó khăn.

Ở các địa phương có doanh nghiệp lớn hoặc khu công nghiệp, việc vận động tài trợ, đầu tư các khu chức năng, sân thể thao hoặc trang thiết bị là khả thi. Nhưng tại những vùng khó khăn, ít doanh nghiệp, gần như toàn bộ chi phí đều dồn lên ngân sách địa phương và nhân dân, điều này tạo nên bất bình đẳng trong khả năng tiếp cận chuẩn giáo dục giữa các vùng.

Do đó, xây dựng cơ chế xã hội hóa minh bạch, có ưu tiên vùng khó khăn và cơ chế bù đắp chênh lệch là điều kiện bắt buộc để cơ sở vật chất trường học nông thôn có thể phát triển công bằng và bền vững.

Bước vào giai đoạn tiếp theo, yêu cầu không chỉ là tiếp tục tăng số trường đạt chuẩn, mà là giữ chuẩn, nâng chuẩn và đồng bộ chuẩn hóa trên toàn hệ thống. Điều này đòi hỏi nhiều giải pháp như: tập trung đầu tư cho các vùng khó khăn, vùng đồng bào dân tộc thiểu số, xây dựng cơ chế bảo trì - sửa chữa - thay thế thiết bị rõ ràng, có lộ trình theo chu kỳ, đảm bảo hạ tầng chuyển đổi số trở thành phần bắt buộc trong chuẩn cơ sở vật chất, tăng cường hợp tác công - tư trong xây dựng trường học nhưng có cơ chế giám sát chặt chẽ, hoàn thiện bộ tiêu chí chuẩn trường học theo hướng linh hoạt, thích ứng với từng vùng.

Trong tiến trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước, giáo dục nông thôn không thể đứng ngoài quỹ đạo đổi mới. Cơ sở vật chất trường học là nền tảng để bảo đảm chất lượng dạy - học, là điều kiện tiên quyết để triển khai hiệu quả chương trình giáo dục phổ thông mới và chuyển đổi số. Giai đoạn phát triển mới của nông thôn Việt Nam đòi hỏi một cách tiếp cận khác: không chạy theo chỉ tiêu số lượng trường đạt chuẩn, mà phải hướng tới chuẩn hóa thực chất, thu hẹp khoảng cách vùng miền và tạo ra môi trường học tập an toàn, hiện đại cho mọi học sinh.

Khi các địa phương có cơ chế huy động nguồn lực hài hòa, tiêu chí chuẩn được cập nhật theo hướng linh hoạt và bền vững, chuyển đổi số trở thành yêu cầu bắt buộc của mỗi ngôi trường, thì giáo dục nông thôn sẽ thực sự có thể bứt phá, đóng góp vào công cuộc xây dựng nông thôn mới nâng cao và phát triển bền vững.

Hà Giang

Bạn đọc có thể tham khảo thêm số liệu trong bài viết: Giáo dục nông thôn khởi sắc từ Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới. https://tapchigiaoduc.edu.vn/article/90082/234/giao-duc-nong-thon-khoi-sac-tu-chuong-trinh-muc-tieu-quoc-gia-xay-dung-nong-thon-moi/