Từ “biết chữ” đến “biết chữ số”: Nâng cao kỹ năng số và năng lực tiếp cận thông tin cho người dân nông thôn trong Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới 2021–2025

Từ phổ cập chữ viết đến yêu cầu mới “biết chữ số” ở nông thôn

Trong giai đoạn đầu của Chương trình xây dựng nông thôn mới, nhiệm vụ trọng tâm của giáo dục nông thôn là bảo đảm người dân biết đọc – viết và hoàn thành trình độ học vấn tối thiểu. Các Chương trình MTQG giai đoạn 2010–2020 và 2021–2025 tiếp tục duy trì mục tiêu phổ cập mầm non cho trẻ 5 tuổi, phổ cập tiểu học và trung học cơ sở, đồng thời củng cố kết quả xóa mù chữ và nâng tỷ lệ biết chữ mức độ 2. Nhờ sự triển khai đồng bộ, điều kiện giáo dục nông thôn được cải thiện đáng kể; tỷ lệ biết chữ mức độ 1 và 2 duy trì ở mức cao, nhiều địa phương đạt chuẩn xóa mù chữ mức độ 2. Tuy vậy, hơn 2,46 triệu người chưa đạt chuẩn biết chữ vẫn tập trung tại các vùng nông thôn, miền núi và dân tộc thiểu số, khiến họ gặp khó khăn trong tiếp cận thông tin và các dịch vụ công trực tuyến.

Trong bối cảnh chuyển đổi số, “biết chữ” không chỉ giới hạn ở khả năng đọc – viết mà còn bao gồm năng lực truy cập, khai thác và sử dụng thông tin trên các nền tảng số. Thiếu kỹ năng số cơ bản có thể khiến người dân hạn chế trong tham gia các hoạt động kinh tế – xã hội. Đáp ứng yêu cầu này, Chương trình Nông thôn mới giai đoạn 2021–2025 bổ sung nội dung về thông tin, truyền thông và chuyển đổi số. Thông tư 05/2022/TT-BTTTT nhấn mạnh việc phổ biến kỹ năng số cho người dân nông thôn, hướng tới mục tiêu duy trì kết quả xóa mù chữ đồng thời từng bước hình thành năng lực số cơ bản trong cộng đồng.

Chuẩn hóa kỹ năng số và năng lực tiếp cận thông tin cho người dân nông thôn

Thông tư 05/2022/TT-BTTTT tạo khuôn khổ pháp lý cho việc triển khai các hoạt động chuyển đổi số ở nông thôn, trong khi Công văn 3139/BTTTT-KTS&XHS ngày 31/7/2024 của Bộ Thông tin và Truyền thông đánh dấu bước hoàn thiện quan trọng về chuẩn hóa nội dung và phương thức bồi dưỡng kỹ năng số cho người dân. Văn bản này ban hành Khung chương trình, tài liệu và bài giảng mẫu (phiên bản 1.0) và hướng dẫn các địa phương tổ chức lớp học theo hình thức trực tiếp và trực tuyến. Khung chương trình được thiết kế trên cơ sở gắn kỹ năng số với yêu cầu thực tiễn của người học. Nội dung bao gồm các nhóm năng lực: sử dụng thiết bị số; tìm kiếm, đánh giá và quản lý thông tin trên Internet; giao tiếp và hợp tác trong môi trường số; tạo lập nội dung phục vụ học tập, sản xuất và đời sống; cùng với đó là năng lực an toàn thông tin và xử lý sự cố. Cách tiếp cận này bảo đảm kỹ năng số được đào tạo theo hướng thiết thực và dễ vận dụng. Công văn 3139 đồng thời xác định nhóm đối tượng ưu tiên, gồm cán bộ đoàn thể ở cơ sở, cán bộ hợp tác xã, tổ trưởng dân phố, giáo viên và người dân trong độ tuổi lao động – lực lượng có khả năng lan tỏa kiến thức số trong cộng đồng. Nhiều địa phương đã xây dựng kế hoạch triển khai riêng, hướng tới mục tiêu đến năm 2025, trên 70% người dân trong độ tuổi lao động được tiếp cận kỹ năng số cơ bản, Từ góc độ giáo dục, có thể xem đây là một hình thức “phổ cập kỹ năng số cơ bản” cho người trưởng thành, kế thừa tinh thần của các chương trình xóa mù chữ truyền thống nhưng phù hợp với yêu cầu tiếp cận thông tin và dịch vụ số trong tiến trình chuyển đổi số quốc gia.

 Hướng dẫn kỹ năng số cho người dân trong triển khai chuyển đổi số ở địa phương (TTXVN - Phạm Hậu)

“Bình dân học vụ số”: từ nhà văn hóa đến không gian mạng

Trên nền tảng các quy định và hướng dẫn về chuyển đổi số, nhiều địa phương đã triển khai các mô hình bồi dưỡng kỹ năng số mang tính sáng tạo, tiêu biểu là phong trào “Bình dân học vụ số”. Khác với lớp xóa mù chữ truyền thống, mô hình này tập trung trang bị kỹ năng sử dụng thiết bị số và tiếp cận dịch vụ công trực tuyến cho người dân.

Tại Ninh Bình, phong trào được gắn với hoạt động của Trung tâm học tập cộng đồng. Các buổi tối tại nhà văn hóa xã trở thành “lớp học số”, nơi nông dân, tiểu thương và người cao tuổi được hướng dẫn sử dụng điện thoại thông minh, cài đặt ứng dụng VNeID, thực hiện thanh toán số và truy cập dịch vụ công. Việc thanh niên hỗ trợ người lớn tuổi tạo nên môi trường học tập gần gũi, phù hợp với đặc thù nông thôn.

Thành viên tổ "Chuyển đổi số" Đoàn thanh niên xã Tả Phìn (Sa Pa, Lào Cai) hướng dẫn người dân bán hàng trên mạng xã hội (Vũ Tuấn)

Ở Lào Cai, mô hình được tích hợp trong chương trình chuyển đổi số cấp xã. Một số địa phương vùng cao đặt mục tiêu đến năm 2030, toàn bộ người dân trưởng thành có hiểu biết cơ bản về chuyển đổi số; phần lớn sử dụng thành thạo các kỹ năng thiết yếu; và 100% trung tâm học tập cộng đồng duy trì hoạt động hướng dẫn kỹ năng số định kỳ. Điều này phản ánh vai trò của kỹ năng số như một tiêu chí phát triển cộng đồng bên cạnh phổ cập giáo dục.

Tại TP. Hồ Chí Minh, phong trào được triển khai ở quy mô đô thị thông qua nền tảng học tập trực tuyến “Bình dân học vụ số”, cung cấp miễn phí các khóa về sử dụng thiết bị, giao tiếp trực tuyến, thương mại điện tử và an toàn thông tin. Người dân có thể học tại TTHTCĐ, thư viện hoặc ngay trên điện thoại và được cấp chứng nhận khi hoàn thành.

Điểm chung của các mô hình là sự tham gia tích cực của Tổ công nghệ số cộng đồng. Với lực lượng nòng cốt là đoàn viên thanh niên, cán bộ thôn và giáo viên, tổ này hỗ trợ người dân cài đặt ứng dụng, khôi phục tài khoản và sử dụng dịch vụ số hằng ngày. Nhờ vậy, “Bình dân học vụ số” dần trở thành hình thức phổ cập kỹ năng số linh hoạt, phù hợp và mang tính lan tỏa cao ở nhiều địa phương.

Giáo dục và xã hội học tập: bệ đỡ cho công dân số nông thôn

Từ các mô hình “bình dân học vụ số” ở cơ sở có thể thấy rõ vai trò của hệ thống giáo dục trong việc lan tỏa kỹ năng số cho cộng đồng. Giáo dục không chỉ đảm trách nhiệm vụ dạy chữ cho học sinh mà còn góp phần xây dựng năng lực học tập suốt đời cho mọi người dân, trong đó năng lực số là một yêu cầu ngày càng thiết yếu.

Trước hết, kết quả phổ cập giáo dục và xóa mù chữ nhiều năm qua tạo nền tảng quan trọng để triển khai các chương trình kỹ năng số. Khi có khả năng đọc – viết và tính toán cơ bản, người dân dễ dàng tiếp cận tài liệu, hiểu hướng dẫn trên các ứng dụng và xử lý thông tin trên thiết bị thông minh. Vì vậy, duy trì công tác xóa mù chữ vẫn là bước khởi đầu quan trọng trong quá trình hình thành công dân số.

Cùng với đó, mạng lưới trung tâm học tập cộng đồng, trung tâm giáo dục nghề nghiệp – giáo dục thường xuyên và các trường phổ thông ở nông thôn đóng vai trò như “hạ tầng giáo dục” của xã hội học tập. Nhiều địa phương đã giao TTHTCĐ phối hợp với Tổ công nghệ số cộng đồng tổ chức lớp kỹ năng số dựa trên bộ tài liệu khung của Bộ Thông tin và Truyền thông; giáo viên tin học, cán bộ thư viện và lực lượng trẻ tại cơ sở trở thành đội ngũ hỗ trợ trực tiếp.

Ở mức độ chính sách, Quyết định 1373/QĐ-TTg về xây dựng xã hội học tập giai đoạn 2021–2030 xác định mục tiêu hình thành công dân học tập và công dân số, trong đó việc ứng dụng công nghệ phục vụ học tập suốt đời là trụ cột quan trọng. Điều này đặt ngành Giáo dục vào vị trí trung tâm trong việc liên kết giữa xóa mù chữ, giáo dục thường xuyên, đào tạo nghề và bồi dưỡng kỹ năng số cho người dân.

Những yêu cầu trên cho thấy việc xây dựng chương trình bồi dưỡng năng lực số dành riêng cho cán bộ xã trong lĩnh vực giáo dục là bước đi cần thiết để đảm bảo sự đồng bộ trong chuyển đổi số ở cơ sở.

Sau 2025: từ phổ cập chữ viết tới phổ cập kỹ năng số

Giai đoạn sau 2025, khi Chương trình xây dựng Nông thôn mới bước vào giai đoạn nâng cao, kiểu mẫu và nông thôn số, việc phát triển kỹ năng số cho người dân cần được coi là định hướng trung hạn và dài hạn về phát triển con người. Nội dung đào tạo theo đó phải gắn với nhu cầu cụ thể của từng nhóm: nông dân cần kỹ năng tra cứu thông tin phục vụ sản xuất; tiểu thương cần năng lực giao dịch và thanh toán số; phụ huynh cần sử dụng các ứng dụng giáo dục và dịch vụ công; người cao tuổi cần được hướng dẫn nhận diện rủi ro và an toàn trên mạng. Khi chương trình bồi dưỡng “đúng nhu cầu”, người dân sẽ tham gia chủ động và hiệu quả hơn.

Công tác triển khai cũng phải chú trọng yếu tố văn hóa – ngôn ngữ. Với vùng dân tộc thiểu số và nhóm người lớn tuổi, tài liệu hướng dẫn nên được trình bày trực quan, dễ hiểu, và ưu tiên giảng viên là người địa phương để bảo đảm tính phù hợp. Đồng thời, kỹ năng số cần được lồng ghép vào các chương trình xóa mù chữ, giáo dục thường xuyên và đào tạo nghề nông thôn nhằm tăng hiệu quả và tránh dàn trải nguồn lực.

Bên cạnh nội dung đào tạo, các địa phương cần xây dựng cơ chế theo dõi và đánh giá tương tự chuẩn phổ cập giáo dục, như: tỷ lệ người dân được học kỹ năng số, mức độ sử dụng dịch vụ công trực tuyến, hoặc số hộ gia đình có ít nhất một thành viên sử dụng thành thạo các kỹ năng cơ bản. Đây sẽ là cơ sở để lồng ghép vào bộ tiêu chí nông thôn mới nâng cao và kiểu mẫu, đồng thời thúc đẩy trách nhiệm của các cấp chính quyền trong triển khai giáo dục số cộng đồng.

Nhìn chung, từ nền tảng phổ cập chữ viết đến yêu cầu “biết chữ số”, Chương trình Nông thôn mới giai đoạn 2021–2025 đã thiết lập những điều kiện ban đầu cần thiết. Giai đoạn tiếp theo đòi hỏi tăng cường đào tạo kỹ năng số cho người dân và cán bộ cơ sở, nhằm tạo ra những công dân có khả năng làm chủ môi trường số, khai thác thông tin hiệu quả và đóng góp tích cực cho sự phát triển của nông thôn mới.

Vân An