Đổi mới sáng tạo trong giáo dục đại học cần có chính sách để bứt phá

PV: Ông có đánh giá như thế nào qua thực tế đổi mới sáng tạo và khởi nghiệp tại Việt Nam thời gian qua?

TS Nguyễn Trung Dũng: Năm 2016 là thời điểm thể hiện sự quyết tâm cao nhất của Chính phủ về định hướng phát triển và thúc đẩy khởi nghiệp sáng tạo, với việc thông qua Đề án “Hỗ trợ hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo quốc gia đến năm 2025”. Từ đó, phong trào khởi nghiệp tại Việt Nam phát triển mạnh, với sự vào cuộc của hầu hết các Bộ ban ngành, đoàn thể, địa phương, cơ quan truyền thông báo chí. Số lượng và chất lượng của các startup đã được cải thiện hơn, thể hiện qua số thương vụ đầu tư cũng như giá trị đầu tư trên mỗi thương vụ.

Tuy nhiên, trải qua một vài năm hình thành và đang hoàn thiện, hệ sinh thái khởi nghiệp ở Việt Nam vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế. Đó là: Vai trò mờ nhạt của các trung tâm nghiên cứu, các trường đại học, các trung tâm bảo hộ bản quyền. Yếu tố đổi mới sáng tạo, nền tảng vững chắc của bất kỳ hệ sinh thái khởi nghiệp nào chưa được chú trọng. Doanh nghiệp lớn chưa có các hoạt động gắn kết, góp phần hỗ trợ và thúc đẩy sự phát triển của các startup trong nước.

Hiện nay, thực trạng của khởi nghiệp ở Việt Nam đang phát triển thiếu tính bền vững. Qua khảo sát của chúng tôi, đa số các startup của Việt Nam là các doanh nghiệp nhỏ và rất nhỏ, phát triển kinh doanh trên nền tảng kỹ thuật số, chưa thực sự là các doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo (Innovation Driven Enterprise Startup) đúng nghĩa.

Bên cạnh đó, chúng ta cần xây dựng một hệ sinh thái khởi nghiệp bao gồm nhà nước, nhà đầu tư, doanh nghiệp và các trường đại học, với sự tham gia của sinh viên, giảng viên. Đó mới là phương thức phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp ở Việt Nam một cách toàn diện. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, hoạt động đổi mới sáng tạo và khởi nghiệp (ĐMST&KN) tại nhiều trường đại học Việt Nam hiện nay còn tồn tại một số hạn chế về mô hình tổ chức, nhận thức của sinh viên, giảng viên và nhà trường, sự hỗ trợ của các bên liên quan, đặc biệt sự phối hợp giữa doanh nghiệp và nhà trường, thiếu thông tin và cơ chế, hành lang pháp lý, v.v...

TS Nguyễn Trung Dũng - Tổng giám đốc BK-Holdings (Đại học Bách Khoa Hà Nội)

PV: Về ĐMST&KN ở các cơ sở giáo dục đại học Việt Nam hiện nay, ông có nhận định gì, thưa ông?

TS Nguyễn Trung Dũng: Chúng tôi cho rằng, vấn đề đầu tiên và lớn nhất của ĐMST&KN ở các trường đại học Việt Nam hiện nay là tư duy, nhận thức chưa đầy đủ tầm quan trọng của đổi mới sáng tạo (ĐMST), chuyển giao công nghệ (CGCN) và sở hữu trí tuệ (SHTT) của chính các trường đại học cũng như của xã hội, chứ không phải vấn đề tài chính, nguồn vốn.

Trên thế giới, trong lịch sử phát triển kinh tế - xã hội, các trường đại học trên thế giới luôn gắn liền, thậm chí dẫn dắt sự phát triển của các cuộc cách mạng công nghiệp. Chính vì vậy, bản thân các trường đại học cũng phải trải qua các cuộc cách mạng nội tại để đáp ứng với vai trò và sứ mệnh của mình. Ở Việt Nam, không thể không thừa nhận một thực tế là nền khoa học còn ở mức thấp so với mặt bằng thế giới. Chính vì vậy, các trường đại học chỉ mới dừng lại tập trung ở hoạt động đào tạo, các khái niệm về ĐMST, CGCN, SHTT, spin-off còn khá xa lạ và chưa được quan tâm đúng mức. Tuy nhiên, cùng với sự tiến bộ về nền tảng khoa học công nghệ của Việt Nam cũng như sức ép về sự thay đổi nhanh chóng của thế giới trong cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đã có sự chuyển biến trong tư duy, cụ thể từ những người ra chính sách cho tới đội ngũ quản lý giáo dục, các nhà khoa học và xã hội. 

PV: Như vậy, có những nguyên nhân chủ quan ở đây, thưa ông?

TS Nguyễn Trung Dũng: Đúng vậy, chúng ta chưa tạo được môi trường thúc đẩy ĐMST&KN trong trường đại học. Môi trường ở đây bao hàm cả văn hóa, nhận thức (chiến lược, chính sách, cơ chế, KPI,…) lẫn cơ sở vật chất (coworking space, fablab, innovation center, SOHO,…).  Sinh viên, giảng viên chưa nắm bắt được các kiến thức về đổi mới sáng tạo, đặc biệt là các kỹ năng về khởi nghiệp. Các hoạt động đào tạo về ĐMST&KN còn chưa có chiều sâu, chủ yếu là ngắn hạn, chưa có sự đầu tư chương trình chính khóa bài bản.

Hợp tác, liên kết giữa nhà trường và doanh nghiệp còn hạn chế, mang tính hình thức, các hoạt động chủ yếu là trao học bổng, giới thiệu việc làm. Các hoạt động chuyển giao kiến thức, chuyển giao công nghệ còn chưa được quan tâm thích đáng. Chính vì vậy sự hợp tác chưa có chiều sâu, hiệu quả hợp tác thấp.

Chúng ta chưa đẩy mạnh các tổ chức trung gian trong lĩnh vực ĐMST&KN chuyên nghiệp như TTO, TLO, Doanh nghiệp thuộc trường đại học, Vườn ươm, Tăng tốc doanh nghiệp, Trung tâm Đổi mới sáng tạo,… Đa phần các trường đại học mới có “Phòng quản lý nghiên cứu” hoặc “Phòng khoa học công nghệ” tập trung cho việc quản lý đề tài nghiên cứu tài trợ bởi nhà nước (cơ chế xin - cho), chưa có tư duy nghiên cứu định hướng thị trường, tư duy thiết kế (cốt lõi của đổi mới sáng tạo).

Chiến lược của đa phần các trường đại học Việt Nam đang ở mức tập trung cho cấp độ cơ bản đầu tiên của đại học là các hoạt động giáo dục đào tạo. Một số ít bắt đầu thấy tầm quan trọng của nghiên cứu và số rất ít nghĩ tới đổi mới sáng tạo và khởi nghiệp một cách nghiêm túc trong chiến lược. Chính vì vậy, việc đầu tư cho ĐMST&KN tại các trường mới dừng ở mức độ phong trào chứ chưa đi vào bài bản, thực chất và dài hơi.

PV: Theo ông, các cơ sở giáo dục đại học cần có thay đổi như thế nào?

TS Nguyễn Trung Dũng: Các trường đại học cần phải thể hiện vai trò tiên phong thực hiện sứ mệnh ĐMST&KN, nhằm cung cấp cho xã hội những nhân tố được trang bị tư duy và kỹ năng cần thiết, cùng các kết quả nghiên cứu mang tính ứng dụng để giải quyết các bài toán cụ thể cho thị trường, mang lại giá trị cho xã hội.

Theo cách tiếp cận từ dưới lên trên, mỗi trường đại học phải xác định chiến lược phát triển nhà trường, việc gắn liền đào tạo với đổi mới sáng tạo, đề cao tự chủ đại học trong mối quan hệ chặt chẽ với cơ quan quản lý và doanh nghiệp. Theo đó, tinh thần đổi mới sáng tạo và khởi nghiệp sẽ được lan tỏa trong tất cả các hoạt động của nhà trường, từ hoạt động đào tạo, nghiên cứu khoa học cho đến chuyển giao công nghệ.

Tùy vào đặc thù của mỗi trường, sẽ có cách xây dựng môi trường riêng và phù hợp với cấu trúc chung của ngành như đã nêu. Không nhất thiết trường nào cũng phải có vườn ươm, trung tâm đổi mới sáng tạo, không gian làm việc chung, TTO/TLO hay thậm chí là hệ thống doanh nghiệp. Điều quan trọng nhất là toàn bộ các trường phải nhận thức đúng tầm quan trọng của ĐMST&KN thể hiện qua chiến lược, tư duy và hành động cụ thể. Tinh thần ĐMST&KN được lan tỏa thông qua các hoạt động đào tạo và hợp tác doanh nghiệp, cổ vũ tinh thần sáng tạo và kinh doanh, hỗ trợ thương mại hóa các sản phẩm nghiên cứu.

PV: Cụ thể các cơ sở giáo dục đại học nên làm những việc gì, thưa ông?

TS Nguyễn Trung Dũng: Có nhiều việc làm hết sức thực tế và hữu ích, như thông qua một vài hoạt động cơ bản sau: Tổ chức cuộc thi sáng tạo hoặc khởi nghiệp để kích thích hứng thú kinh doanh của các nhà nghiên cứu, khuyến khích hiện thực hóa các ý tưởng thành sản phẩm; Phát triển chương trình đào tạo doanh nhân công nghệ, từng bước đưa vào chính khóa nội dung ĐMST&KN cho sinh viên đại học và sau đại học; Kết hợp với các trường đại học danh tiếng trên thế giới xây dựng quan hệ đối tác, thiết kế chương trình đào tạo kết hợp trải nghiệm thực tế cho sinh viên tại các thành phố khởi nghiệp lớn trên thế giới; Ký kết thỏa thuận hợp tác với các công ty/tập đoàn công nghệ để phát triển các nghiên cứu của đại học sát thực tiễn và tăng khả năng hiện thực hóa các nghiên cứu của nhà khoa học và sinh viên thành sản phẩm, dịch vụ hữu ích để thương mại hóa; Tổ chức các hội thảo, tọa đàm về tinh thần khởi nghiệp và sáng tạo để nuôi dưỡng niềm đam mê kinh doanh cũng như tăng cường tư duy sáng tạo trong cộng đồng sinh viên, cựu sinh viên và cả nhà khoa học. Tùy vào điều kiện có thể đầu tư thành lập các tổ chức hỗ trợ ĐMST&KN chuyên nghiệp như TTO, TLO, Doanh nghiệp thuộc trường đai học, Vườn ươm, Tăng tốc doanh nghiệp, Trung tâm Đổi mới sáng tạo …

PV: Qua những phân tích của ông về các nguồn lực, trong đó có tài chính cho ĐMST&KN, ông có khuyến nghị gì về việc này?

TS Nguyễn Trung Dũng: Trở ngại về nguồn lực tài chính (nguồn vốn đầu tư) là một vấn đề quan trọng. Các trường đại học tại Việt Nam vẫn đang tập trung cho nhiệm vụ chính là các hoạt động đào tạo, do đó với nguồn tài chính eo hẹp thì việc đầu tư cho spin-off, startup hầu như không có, ngoài giá trị quy đổi từ giá trị thương hiệu hoặc một số cơ sở vật chất như nhà xưởng, máy móc đã qua sử dụng.

Cần phải có cách tiếp cận từ trên xuống dưới, Nhà nước phải định hướng rõ về việc khởi nghiệp gắn liền với đổi mới sáng tạo thông qua chính sách hỗ trợ cụ thể cho ngành giáo dục, khoa học công nghệ, lan tỏa xuống tới các trường đại học, trung tâm nghiên cứu và cuối cùng là tới từng sinh viên, giảng viên, nghiên cứu viên. Chính vì vậy, việc gắn kết đổi mới sáng tạo và khởi nghiệp với kết quả NCKH trong các cơ sở giáo dục đại học Việt Nam phải được xác định là điều kiện tiên quyết.

Nhà nước cần có chính sách khuyến khích sự sáng tạo, đặc biệt là các tài năng trẻ từ các trường đại học, viện nghiên cứu, đồng thời có chính sách đặc biệt để hỗ trợ họ phát triển ý tưởng sáng tạo trở thành sản phẩm thương mại hóa. Nguồn lực con người, đội ngũ chuyên gia chuyên nghiệp về ĐMST và CGCN hầu như chưa có. Đa phần các trường tự tìm tòi cách đi cho riêng mình. Chính vì vậy việc dùng đội ngũ với tư duy hàn lâm để điều hành doanh nghiệp cũng là một lý do dẫn tới các thất bại của spin-off, startup.

Hoạt động ĐMST&KN của các trường đại học cần có sự định hướng của Bộ GD&ĐT, tránh làm theo phong trào “nhà nhà khởi nghiệp, ngành ngành khởi nghiệp”. Cấu trúc về ĐMST&KN của ngành giáo dục phải mang tính chất phân tầng, chia thành nhiều cụm (cluster), đầu tư trọng điểm cho các cụm trung tâm (cluster head) để trở thành điểm tập trung ĐMST (innovation hub). Không phải trường nào cũng đầu tư từ A-Z toàn bộ quá trình ĐMST mà phối hợp chặt chẽ với nhau phát huy tính đa dạng và lợi thế đặc thù của từng trường./.

Box: Việc khuyến khích đổi mới sáng tạo và khởi nghiệp gắn liền với kết quả nghiên cứu khoa học trong các cơ sở giáo dục đại học tại Việt Nam là bước đi cần thiết góp phần thúc đẩy hệ sinh thái khởi nghiệp phát triển, nâng cao năng lực đổi mới sáng tạo và khởi nghiệp quốc gia, phục vụ phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Chính vì vậy phải có những chính sách và chiến lược đúng đắn từ Nhà nước tới những hành động cụ thể của các trường đại học trong tổng thể gắn kết chung của cả hệ sinh thái này - TS Nguyễn Trung Dũng

Xin cảm ơn ông!

Khương Hạ thực hiện.