Đổi mới định dạng đề thi tốt nghiệp trung học phổ thông từ kiểm tra đánh giá kiến thức sang đánh giá năng lực

Ảnh: Internet

Cấu trúc định dạng thức trắc nghiệm mới: Giảm yếu tố may rủi, tăng độ phân hóa

Trong suốt một thời gian dài, kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông (THPT) và tuyển sinh đại học tại Việt Nam chủ yếu dựa vào hình thức trắc nghiệm khách quan truyền thống với 4 lựa chọn (A, B, C, D) và chỉ có một đáp án đúng. Mặc dù hình thức này đã giải quyết tốt bài toán về quy mô tổ chức thi và đảm bảo tính khách quan trong chấm điểm, nhưng qua thực tiễn triển khai đã bộc lộ những hạn chế đối với việc đánh giá thực chất năng lực người học.

Hạn chế lớn nhất của trắc nghiệm truyền thống nằm ở yếu tố xác suất may rủi. Với 4 phương án lựa chọn, một thí sinh hoàn toàn không có kiến thức về vấn đề được hỏi vẫn có 25% cơ hội chọn đúng đáp án. Trong một đề thi có hàng chục câu hỏi, xác suất cộng hưởng từ việc chọn ngẫu nhiên có thể giúp thí sinh đạt được một mức điểm nhất định mà không phản ánh đúng năng lực. Hơn thế nữa, định dạng này tạo kẽ hở cho các thủ thuật làm bài như phương pháp loại trừ, thử ngược đáp án vào đề bài mà không cần thực hiện quy trình tư duy logic hay giải quyết vấn đề từ gốc. Điều này làm hạn chế tư duy phản biện và khả năng lập luận của học sinh, biến việc thi cử thành một "trò chơi xác suất" hơn là một cuộc sát hạch trí tuệ.

Trước bối cảnh đó, cấu trúc đề thi từ năm 2025 đã đưa vào những cải tiến mang tính đột phá kỹ thuật, tạo nên một "bộ lọc" khắt khe và chính xác hơn thông qua hai định dạng trắc nghiệm mới: Trắc nghiệm Đúng/Sai và Trắc nghiệm Trả lời ngắn.

Đầu tiên, sự xuất hiện của dạng trắc nghiệm Đúng/Sai là một bước tiến lớn trong kỹ thuật ra đề. Khác với cách hiểu đơn giản là "chọn 1 trong 2", định dạng này trong đề thi 2025 được thiết kế theo cấu trúc chùm câu hỏi: Mỗi câu hỏi lớn sẽ có 4 lệnh hỏi nhỏ (a, b, c, d) liên quan đến một ngữ liệu hoặc một vấn đề chung. Thí sinh buộc phải tư duy và xác định tính đúng/sai cho từng lệnh hỏi đó. Điểm độc đáo nằm ở ma trận chấm điểm mang tính lũy tiến: làm đúng 1 ý chỉ được 0,1 điểm, nhưng làm đúng cả 4 ý mới đạt điểm tối đa (thường là 1 điểm).

Cơ chế này triệt tiêu gần như hoàn toàn khả năng may rủi. Để đạt điểm tối đa, thí sinh không chỉ cần kiến thức bề mặt mà phải hiểu tường tận, thấu đáo vấn đề ở nhiều khía cạnh, ngóc ngách khác nhau. Xác suất để một thí sinh đoán đúng cả 4 lệnh hỏi trong một câu chỉ 6.25%, thấp hơn rất nhiều so với con số 25% của dạng trắc nghiệm cũ. Định dạng này đòi hỏi học sinh phải có tư duy toàn diện, khả năng xâu chuỗi các dữ kiện và đánh giá vấn đề một cách hệ thống, thay vì chỉ ghi nhớ các mảnh ghép kiến thức rời rạc.

Tiếp theo là dạng trắc nghiệm trả lời ngắn, được xem là công cụ đo lường cho các môn Khoa học Tự nhiên và Toán học. Ở dạng thức này, các phương án A, B, C, D hoàn toàn biến mất. Thí sinh phải tự mình đọc đề, thiết lập mô hình, thực hiện quy trình tính toán hoặc suy luận logic để tìm ra kết quả cuối cùng (thường là một con số), sau đó tô vào phiếu trả lời trắc nghiệm.

Sự ưu việt của dạng trả lời ngắn nằm ở chỗ kết hợp được ưu điểm của cả hình thức tự luận và trắc nghiệm. Về mặt tư duy, dạng câu hỏi này yêu cầu sự chính xác tuyệt đối và quy trình giải quyết vấn đề chặt chẽ giống như thi tự luận. Thí sinh không thể dùng "mẹo" lấy đáp án thay ngược lên đề bài, cũng không thể ước lượng hay loại trừ phương án nhiễu. Về mặt kỹ thuật, việc thí sinh tô kết quả vào phiếu cho phép máy quét chấm điểm nhanh chóng, khách quan, giải quyết được bài toán về nhân lực và thời gian chấm thi tự luận. Đây là bước tiệm cận rõ rệt nhất với các bài thi đánh giá năng lực chuẩn hóa quốc tế, đặt tư duy logic và khả năng giải quyết vấn đề lên hàng đầu.

Tác động ngược đến phương pháp dạy học tại nhà trường

Hiệu ứng "tác động ngược" từ cấu trúc đề thi mới đang tạo ra một áp lực chuyển đổi mạnh mẽ, buộc hệ thống giáo dục phổ thông phải thay đổi tư duy từ "dạy để thi" sang "dạy để phát triển năng lực".

Trước hết cần loại bỏ lối dạy học "đối phó". Trước đây, để tối ưu hóa điểm số trong thời gian ngắn, nhiều giáo viên thường chú trọng dạy các thủ thuật giải nhanh, các công thức bấm máy tính cầm tay (Casio) hoặc học thuộc lòng các từ khóa để chọn đáp án. Tuy nhiên, trước các câu hỏi dạng Đúng/Sai đòi hỏi tư duy đa chiều hay dạng trả lời ngắn yêu cầu kết quả chính xác tuyệt đối. Giáo viên cần quay về với cốt lõi chuyên môn, giúp học sinh hiểu sâu bản chất, nguyên lý của vấn đề. Quá trình dạy học phải trả lời được câu hỏi "tại sao" - tư duy biện luận thay vì chỉ dừng lại ở "chọn cái nào" - tư duy trắc nghiệm đơn thuần.

Tiếp theo là thúc đẩy dạy học phân hóa và rèn luyện kỹ năng thực tiễn. Với độ phân hóa rất cao của đề thi mới, đặc biệt ở các câu hỏi vận dụng cao nhằm phục vụ xét tuyển đại học, nhà trường không thể tiếp tục áp dụng phương pháp dạy đại trà. Các tổ chuyên môn buộc phải xây dựng kế hoạch dạy học linh hoạt, phân loại học sinh để có lộ trình bồi dưỡng phù hợp với năng lực từng nhóm.

Quan trọng hơn, tư duy ôn thi cũng phải thay đổi. Thay vì chạy đua theo số lượng bằng cách giải hàng trăm đề thi thử rập khuôn, học sinh cần được rèn luyện các kỹ năng cốt lõi: kỹ năng đọc hiểu văn bản, xử lý dữ liệu thực tế và tư duy giải quyết vấn đề. Đồng thời, văn hóa kiểm tra đánh giá thường xuyên tại nhà trường như các bài kiểm tra 1 tiết, giữa kỳ cũng phải chuyển đổi đồng bộ theo định dạng mới, giúp học sinh làm quen và hình thành phản xạ tư duy đúng đắn ngay từ quá trình học tập hàng ngày.

Như vậy cải cách đề thi Tốt nghiệp THPT 2025 với việc đưa vào các định dạng Trắc nghiệm Đúng/Sai và Trả lời ngắn là bước tiến trong tiến trình cụ thể hoá triết lý đánh giá năng lực của Chương trình Giáo dục phổ thông 2018. Các kỹ thuật khảo thí mới này đã thành công trong việc triệt tiêu yếu tố may rủi và tăng độ phân hóa, đòi hỏi thí sinh phải có tư duy hệ thống và hiểu biết sâu sắc bản chất vấn đề. Sự thay đổi này tạo ra tác động mạnh mẽ, buộc hệ thống giáo dục phải chuyển sang tập trung phát triển năng lực thực chất cho người học, đưa chuẩn đánh giá của Việt Nam tiệm cận với chuẩn mực quốc tế.

Thúy An, Hà Giang

Tài liệu tham khảo:

Bộ GDĐT (2025). Quyết định số 4068/QĐ-BGDĐT ngày 28/11/2023 về việc phê duyệt “Phương án tổ chức kỳ thi và xét công nhận tốt nghiệp trung học phổ thông từ năm 2025. https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Giao-duc/Quyet-dinh-4068-QD-BGDDT-2023-Phuong-an-to-chuc-Ky-thi-xet-tot-nghiep-pho-thong-tu-2025-588526.aspx