Giáo dục hướng nghiệp - chìa khóa giúp học sinh phổ thông thích ứng thị trường lao động

Chương trình “Hướng nghiệp Thanh niên thế hệ mới” tại Trường THPT Nguyễn Khuyến B (Ninh Bình) (Ảnh: Trường THPT Nguyễn Khuyến B)

Hướng nghiệp trong bối cảnh thị trường lao động biến động

Hiện nay học sinh chọn nghề chưa phù hợp với năng lực và nhu cầu xã hội vẫn ở mức cao, nghịch lý “thừa thầy, thiếu thợ” kéo dài nhiều năm cho thấy phân luồng và hướng nghiệp còn nhiều khoảng trống. Trong bối cảnh chuyển đổi số và kinh tế tri thức, định hướng nghề nghiệp sớm không chỉ là nhu cầu, mà là điều kiện sống còn giúp học sinh thích ứng, hội nhập và phát triển bền vững.

Đảng và Nhà nước xác định rõ hướng nghiệp là một trong những trụ cột đổi mới giáo dục toàn diện. Nghị quyết 71-NQ/TW (2025) và Đề án “Giáo dục hướng nghiệp và định hướng phân luồng học sinh trong giáo dục phổ thông giai đoạn 2018 - 2025” (phê duyệt tại Quyết định số 522/QĐ-TTg, 2018) đều nhấn mạnh yêu cầu đào tạo nhân lực chất lượng cao để đáp ứng mục tiêu đưa Việt Nam trở thành nước công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao. Trong Luật Giáo dục 2019 cũng quy định giáo dục hướng nghiệp là nội dung bắt buộc trong chương trình giáo dục phổ thông.

Trên cơ sở đó, Bộ Giáo dục và Đào tạo (GDĐT) đã đưa hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp vào chương trình phổ thông mới, triển khai từ lớp 1 đến 12, khẳng định hướng nghiệp không còn là “môn phụ” mà là công cụ kết nối giáo dục với thị trường lao động. Theo một nghiên cứu của VCCI với Tổng cục Giáo dục nghề nghiệp (2023) cho thấy: trong các ngành thâm dụng lao động như dệt may, da giày, lắp ráp điện tử - nơi có hàng triệu lao động sẽ có khoảng 70% vị trí việc làm có nguy cơ bị thay thế bởi robot và AI trong 10 năm tới. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết: giáo dục hướng nghiệp phải giúp học sinh hiểu mình, hiểu nghề và nắm bắt xu hướng của nền kinh tế số.

Hướng nghiệp gắn với năng lực số và kỹ năng tương lai

Học sinh Trường THPT Nguyễn Khuyến B (Ninh Bình) thuyết trình về ý tưởng “nghề của tương lai” (Ảnh: Trường THPT Nguyễn Khuyến B)

Những năm gần đây, nhiều trường phổ thông triển khai các mô hình hướng nghiệp đa dạng, giúp học sinh hình dung rõ hơn về lựa chọn nghề nghiệp. Tại Trường THPT Nguyễn Khuyến B (Ninh Bình), chương trình “Hướng nghiệp Thanh niên thế hệ mới” được tổ chức phối hợp với doanh nghiệp để thực hiện các hoạt động tương tác giúp học sinh tự đánh giá mức độ sẵn sàng cho tương lai. Điểm nhấn cuộc thi “Kết nối nghề nghiệp tương lai” là học sinh được thảo luận đặc trưng các ngành nghề và đề xuất ý tưởng “nghề mới” trong bối cảnh kinh tế số. Từ đó tạo không khí học tập tích cực và hỗ trợ học sinh định hình tư duy nghề nghiệp rõ ràng hơn.

Chương trình trải nghiệm “Một ngày là sinh viên NEU” của học sinh Trường THPT A Trần Hưng Đạo (Ninh Bình) (Ảnh: Trường THPT A Trần Hưng Đạo)

Trường THPT A Trần Hưng Đạo (Ninh Bình), chương trình trải nghiệm “Một ngày là sinh viên NEU” đã giúp học sinh lớp 12 tiếp cận thực tế môi trường đại học. Trong một ngày học tập và tương tác tại Đại học Kinh tế Quốc dân, các em được giới thiệu về phương thức tuyển sinh, ngành đào tạo và yêu cầu nghề nghiệp, từ đó hình dung rõ hơn con đường sau phổ thông. Hoạt động trải nghiệm được xem là điểm nhấn trong công tác hướng nghiệp, giúp học sinh chuyển từ tư duy “học để thi” sang “học để lựa chọn nghề nghiệp phù hợp”.

Tuy vậy, công tác hướng nghiệp vẫn còn nhiều hạn chế khi giáo viên thiếu đào tạo chuyên sâu, thông tin thị trường lao động chậm cập nhật và thiếu công cụ dự báo dựa trên dữ liệu lớn, khiến không ít học sinh chọn nghề theo cảm tính hoặc theo mong muốn gia đình. Trong bối cảnh 10-15 năm tới, khoảng 1/3 công việc sẽ biến đổi mạnh bởi tự động hóa và AI, hướng nghiệp cần chuyển từ “giới thiệu nghề” sang “bồi dưỡng năng lực tương lai” như kỹ năng số, kỹ năng mềm, sáng tạo và tư duy hệ thống. Nhiều trường đã áp dụng cách tiếp cận này bằng việc lồng ghép STEM/STEAM, robotics, lập trình vào hoạt động hướng nghiệp; tổ chức cuộc thi, mô phỏng nghề nghiệp và dự án ứng dụng AI, tạo động lực để học sinh khám phá đam mê và mở rộng khả năng nghề nghiệp.

Bài học từ quốc tế cũng cho thấy hướng nghiệp phải được bắt đầu từ rất sớm. Tại Mỹ, hoạt động “hướng nghiệp từ mẫu giáo” cho trẻ tiếp cận các nghề thông qua trò chơi, mô hình trải nghiệm đang được mở rộng và chứng minh hiệu quả. Cách tiếp cận này giúp trẻ sớm hình thành hiểu biết về thế giới nghề nghiệp và nuôi dưỡng tư duy “học để làm”.

Để hướng nghiệp thực sự hiệu quả, cần sự kết nối giữa các bộ, ngành và địa phương. Bộ GDĐT, Bộ LĐ-TB&XH và Bộ KH&CN cần phối hợp xây dựng Hệ thống dữ liệu nghề nghiệp quốc gia, giúp dự báo thị trường lao động và cung cấp thông tin nghề nghiệp minh bạch, cập nhật cho học sinh và phụ huynh. Tại địa phương, một số tỉnh gắn hướng nghiệp với phát triển cụm công nghiệp, nông nghiệp công nghệ cao hay du lịch đặc thù, giúp học sinh định hình con đường học tập, việc làm rõ ràng và tránh đào tạo lệch pha so với nhu cầu xã hội.

Giáo dục hướng nghiệp không chỉ giúp học sinh chọn nghề phù hợp mà còn trang bị năng lực thích ứng trong thị trường lao động biến động. Trước tác động của chuyển đổi số và AI, hướng nghiệp trở thành chìa khóa kết nối giáo dục với nhu cầu thực tiễn. Hiệu quả thực sự chỉ đạt được khi có dữ liệu nghề nghiệp chính xác, đội ngũ giáo viên chuyên nghiệp và liên kết chặt chẽ giữa nhà trường, doanh nghiệp và xã hội.

Bảo Ngọc, Hà Giang