Giáo dục hòa nhập - Một hướng tiếp cận quan trọng trong thúc đẩy công bằng giáo dục ở Việt Nam

Trong nhiều năm qua, khi nói đến giáo dục hòa nhập, chúng ta thường hình dung đó đơn thuần là việc “cho phép” học sinh khuyết tật học chung với học sinh phổ thông. Tuy nhiên, theo các nghiên cứu hiện đại, giáo dục hòa nhập không chỉ là đưa học sinh có nhu cầu đặc biệt vào lớp học chung, mà là đảm bảo các em được học một cách công bằng, được tiếp cận cơ hội học tập phù hợp và có điều kiện phát huy tiềm năng như mọi học sinh khác.

Nghiên cứu Role of Inclusive Education in Promoting Equity in Education: Teacher’s Perspectives (Ali và cộng sự, 2024), thực hiện với 143 giáo viên tại Pakistan, cho thấy giáo dục hòa nhập được xem là một giải pháp quan trọng trong thúc đẩy công bằng giáo dục. Giáo viên tham gia khảo sát nhất quán trong quan điểm rằng giáo dục hòa nhập mang lại cơ hội học tập bình đẳng và nâng cao chất lượng môi trường học tập cho mọi học sinh. Giáo dục hòa nhập vì vậy không phải là “ưu ái” hay “nhân nhượng”, mà là thực thi quyền học tập và quyền phát triển của trẻ em.

Công bằng không phải là đối xử giống nhau

Trong tư duy giáo dục truyền thống, đôi khi ta đồng nhất công bằng với bình đẳng. Bình đẳng là khi tất cả học sinh được đối xử như nhau. Công bằng lại đòi hỏi điều kiện phù hợp cho từng em. Hai học sinh đứng ở hai điểm xuất phát khác nhau sẽ cần các hỗ trợ khác nhau để đạt được mục tiêu học tập. Bởi vậy, trong môi trường hòa nhập, học sinh có thể học cùng một mục tiêu, nhưng cách tiếp cận và phương án hỗ trợ sẽ được điều chỉnh theo nhu cầu cá nhân.

Giáo dục hòa nhập giúp chuyển dịch lớp học từ mô hình “đồng nhất hóa” sang “cá thể hóa”. Điều này mang lại lợi ích lớn không chỉ cho học sinh có nhu cầu đặc biệt mà cho cả lớp học. Khi các nhu cầu khác nhau được đáp ứng, lớp học trở thành một môi trường đa dạng và nhân văn hơn.

Giáo viên - nhân tố then chốt của giáo dục hòa nhập

Trong nghiên cứu của Ali và cộng sự, hơn 90% giáo viên được khảo sát khẳng định rằng giáo dục hòa nhập giúp cải thiện môi trường học tập và kết quả học tập của cả lớp. Giáo viên cho biết học sinh trong lớp học hòa nhập phát triển tốt hơn về kỹ năng xã hội, đồng cảm và tích cực hỗ trợ nhau hơn trong học tập. Không có sự khác biệt đáng kể về nhận thức giữa giáo viên nam - nữ, vùng nông thôn - thành thị hay giữa giáo viên giáo dục phổ thông và giáo dục đặc biệt.

Điều này có nghĩa là: giáo dục hòa nhập là nhận thức chung của đội ngũ nhà giáo, chứ không chỉ là nhiệm vụ của giáo viên giáo dục đặc biệt. Tuy nhiên, để thực hiện hiệu quả, giáo viên cần được tập huấn bài bản về thiết kế kế hoạch giáo dục cá nhân (IEP), điều chỉnh chương trình và sử dụng phương tiện hỗ trợ học tập. Năng lực của giáo viên chính là nền tảng đảm bảo giáo dục hòa nhập đi vào thực chất.

Lợi ích của giáo dục hòa nhập: giá trị cho mọi học sinh

Giáo dục hòa nhập tác động tích cực lên ba chiều cạnh: học tập, cảm xúc - xã hội và văn hóa lớp học. Khi học chung trong một môi trường đa dạng, trẻ học được cách tôn trọng sự khác biệt, chủ động tương tác và hợp tác nhiều hơn. Việc có học sinh với các khả năng khác nhau khiến giáo viên phải thay đổi phương pháp theo hướng linh hoạt, đa dạng hóa hoạt động và tạo nhiều cơ hội học tập hơn cho học sinh tham gia.

Kết quả nghiên cứu của Ali và cộng sự cho thấy học sinh được hưởng lợi khi học trong môi trường hòa nhập: các em tự tin hơn, có lòng tự trọng cao hơn và cảm thấy mình được thấu hiểu và tôn trọng. Như vậy, hòa nhập không chỉ “đem lại cơ hội cho một nhóm học sinh”, mà làm giáo dục chất lượng hơn cho cả lớp học.

Giáo dục hòa nhập tạo nên cơ sở của sự bình đẳng trong tiếp nhận giáo dục (Ảnh: UNICEF)

Thực tiễn tại Việt Nam: từ chính sách đến triển khai

Việt Nam đã từng bước xây dựng và hoàn thiện hệ thống văn bản pháp lý liên quan đến giáo dục hòa nhập. Luật Giáo dục 2019 khẳng định quyền được học tập của mọi công dân và nhấn mạnh nguyên tắc bình đẳng trong tiếp cận giáo dục, quy định: “Học tập là quyền và nghĩa vụ của công dân. Mọi công dân, không phân biệt dân tộc, tôn giáo, tín ngưỡng, giới tính, đặc điểm cá nhân, nguồn gốc gia đình, địa vị xã hội, hoàn cảnh kinh tế đều bình đẳng về cơ hội học tập”. Luật cũng nêu rõ: “Nhà nước thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục, tạo môi trường giáo dục an toàn, bảo đảm giáo dục hòa nhập, tạo điều kiện để người học phát huy tiềm năng, năng khiếu của mình”. Đồng thời, Nhà nước “ưu tiên, tạo điều kiện cho người học là trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt theo quy định của Luật Trẻ em, người học là người khuyết tật theo quy định của Luật Người khuyết tật, người học thuộc hộ nghèo và hộ cận nghèo thực hiện quyền và nghĩa vụ học tập”.

Bộ Giáo dục và Đào tạo đã ban hành Thông tư số 03/2018/TT-BGDĐT ngày 29/01/2018 quy định về giáo dục hòa nhập đối với người khuyết tật. Thông tư này quy định về giáo dục hòa nhập đối với người khuyết tật, bao gồm: tổ chức, hoạt động giáo dục hòa nhập đối với người khuyết tật; nhiệm vụ và quyền hạn của giáo viên, giảng viên, nhân viên hỗ trợ giáo dục người khuyết tật và người khuyết tật. Bên cạnh đó, các quy định trong Thông tư được áp dụng đối với cơ sở giáo dục mầm non, cơ sở giáo dục phổ thông, cơ sở giáo dục thường xuyên, trường trung cấp sư phạm, trường cao đẳng sư phạm, cơ sở giáo dục đại học; trung tâm hỗ trợ phát triển giáo dục hòa nhập; các tổ chức, cá nhân thực hiện giáo dục hòa nhập đối với người khuyết tật.

Tuy nhiên, triển khai vẫn còn khó khăn: sĩ số lớp đông, giáo viên thiếu thời gian để phân hóa hoạt động, không phải trường nào cũng có phòng hỗ trợ học tập hoặc chuyên viên tâm lý, và tâm lý lo lắng của một bộ phận phụ huynh khiến giáo dục hòa nhập đôi khi mới dừng ở mức “tiếp nhận”, chưa thực sự là “hỗ trợ”. Để giáo dục hòa nhập thành công, cần sự phối hợp đồng bộ giữa nhà trường, giáo viên, phụ huynh và cộng đồng. Trường học cần được trao quyền, giáo viên cần được hỗ trợ chuyên môn và phụ huynh cần được truyền thông để hiểu rõ bản chất của hòa nhập.

Kết luận

Giáo dục hòa nhập là một hướng tiếp cận quan trọng trong thúc đẩy công bằng giáo dục. Hòa nhập không thay đổi trẻ em, mà thay đổi cách nhà trường và hệ thống giáo dục tiếp cận trẻ em. Hòa nhập không yêu cầu mọi học sinh phải giống nhau, mà bảo đảm không em nào bị bỏ lại phía sau. Nghiên cứu của Ali và cộng sự khẳng định rằng, giáo dục hòa nhập thúc đẩy môi trường học tập nhân văn, tôn trọng sự đa dạng, và góp phần xây dựng một xã hội công bằng hơn.

Đối với Việt Nam, chuyển từ chính sách sang hành động cần tập trung vào năng lực giáo viên và môi trường hỗ trợ. Khi giáo dục hòa nhập được triển khai thực chất, chúng ta không chỉ đang giúp một nhóm học sinh, mà đang nâng cao chất lượng của cả hệ thống giáo dục.

Huyền Đức

Tài liệu tham khảo

Ali, H. H., Bashir, R., Raza, A. A., Ejaz, H., Shabir, R., & Aftab, M. J. (2024). Role of inclusive education in promoting equity in education: Teacher’s perspectives. Qualitative Research, 24(1), 133-151.

Bộ Giáo dục và Đào tạo (2018). Thông tư số 03/2018/TT-BGDĐT ngày 29/01/2018 quy định về giáo dục hòa nhập đối với người khuyết tật.

Quốc hội (2019). Luật Giáo dục. Luật số 43/2019/QH14, ban hành ngày 14/6/2019.