ChatGPT trong giáo dục đại học: từ động lực học tập đến bài toán đạo đức và chính sách

Ảnh: Digiexam

ChatGPT và sự thay đổi trong hành vi học tập của sinh viên

Không giống những công cụ tìm kiếm thông tin trước đây, ChatGPT cho phép người học tương tác với tri thức theo hình thức đàm thoại. Thay vì nghe giảng hoặc tra cứu tài liệu dài dòng, sinh viên có thể đặt câu hỏi, chỉnh sửa yêu cầu và nhận được phản hồi ngay lập tức. Quan trọng hơn, ChatGPT có khả năng diễn giải kiến thức phức tạp theo nhiều cấp độ, từ giải thích khái niệm cho đến phân tích ví dụ thực tiễn.

Một nghiên cứu tại Ajman University (UAE) đã sử dụng khung lý thuyết Self-Determination Theory (SDT - Thuyết tự quyết) để khảo sát tác động của ChatGPT tới động lực học tập của sinh viên đại học (Annamalai và Nasor, 2025). Kết quả cho thấy, sinh viên cảm thấy có nhiều quyền kiểm soát hơn trong việc học vì họ có thể tự quyết định câu hỏi, tiến độ học và phương pháp tiếp cận tài liệu. Thay vì phụ thuộc vào giáo viên hoặc bạn học khi gặp khó khăn, ChatGPT cho phép các em tự giải quyết vấn đề, qua đó hình thành cảm giác tự tin vào năng lực của mình.

Một sinh viên trong nghiên cứu chia sẻ rằng ChatGPT giúp em “thoát khỏi cảm giác sợ hãi khi không biết bắt đầu từ đâu”. Điều này cho thấy ChatGPT không phải làm thay việc học mà đóng vai trò như “người bạn học” hỗ trợ khi người học gặp bế tắc, từ đó khuyến khích tư duy chủ động và khả năng tự kiến tạo tri thức.

ChatGPT như chất xúc tác của động lực nội tại: Tự chủ - Năng lực - Kết nối

Theo SDT, người học sẽ có động lực nội tại cao hơn khi ba nhu cầu tâm lý cốt lõi được đáp ứng: tự chủ, năng lực và kết nối xã hội.

Đầu tiên, ChatGPT nuôi dưỡng tính tự chủ vì người học cảm thấy họ làm chủ hành trình học tập của mình. Thay vì chờ đợi câu trả lời từ giáo viên, sinh viên có thể tự đặt câu hỏi, kiểm tra lại hiểu biết và điều chỉnh chiến lược học. ChatGPT đóng vai trò như “người hướng dẫn bên cạnh”, không áp đặt, không đánh giá, chỉ hỗ trợ.

Thứ hai, ChatGPT làm tăng cảm nhận về năng lực. Khi sinh viên được hỗ trợ phân tích đề bài, tóm tắt tài liệu, hoặc gợi ý hướng giải quyết bài tập, họ cảm thấy việc học không còn quá khó khăn. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh học trực tuyến hoặc học các môn học trừu tượng.

Thứ ba, ChatGPT góp phần cải thiện kết nối và sự tự tin trong giao tiếp học thuật. Nhiều sinh viên cho biết việc luyện tập trước với ChatGPT giúp họ bớt lo âu khi thuyết trình hoặc tham gia thảo luận trên lớp. ChatGPT trở thành “vùng đệm an toàn”, giúp người học có thể thử nghiệm ý tưởng trước khi chia sẻ thật với bạn học và giảng viên.

Ba yếu tố trên phối hợp tạo nên một môi trường học tập giàu động lực, nơi người học không chỉ biết học cái gì, mà quan trọng hơn là muốn học.

Nhưng phía sau đó là những rủi ro giáo dục không thể xem nhẹ

Song hành với lợi ích, ChatGPT kéo theo một mặt trái đáng kể. Một tổng quan hệ thống phân tích 42 bài báo trên Scopus và Web of Science đã chỉ ra bốn nhóm thách thức lớn nhất khi đưa ChatGPT vào môi trường học thuật (García-López và cộng sự, 2025).

Thách thức đầu tiên là tính phụ thuộc công nghệ và nguy cơ lỗi thời nhanh. Các mô hình AI thay đổi liên tục, khiến cơ sở hạ tầng công nghệ của nhà trường dễ trở nên lạc hậu nếu không được đầu tư đồng bộ.

Tiếp theo là bất bình đẳng trong tiếp cận và trải nghiệm học tập. Những sinh viên có khả năng tiếp cận Internet tốt và có kỹ năng công nghệ sẽ hưởng lợi nhiều hơn, tạo ra khoảng cách mới trong học tập.

Thách thức thứ ba liên quan đến chất lượng dữ liệu và tính xác thực thông tin. ChatGPT có thể tạo nội dung sai, thiên lệch hoặc thiếu dẫn chứng. Nếu sinh viên không có kỹ năng kiểm chứng nguồn tin, việc “sao chép câu trả lời của AI” có thể làm giảm tư duy phản biện và kỹ năng phân tích.

Thách thức cuối cùng và nghiêm trọng nhất là đạo đức học thuật. Giáo viên đang phải đối diện với tình huống: bài làm có thể hoàn chỉnh, đúng cấu trúc, nhưng không thể xác định được mức độ hiểu của sinh viên. Việc “nhờ AI làm bài” dẫn tới sự xói mòn giá trị trung thực học thuật - nền tảng quan trọng nhất của giáo dục đại học.

Ảnh: GAT Labs

Quyền riêng tư và minh bạch dữ liệu: ChatGPT là một “chiếc hộp đen”

Vấn đề cốt lõi khác mà ChatGPT mang lại là câu chuyện dữ liệu cá nhân và minh bạch trong xử lý thông tin. Một nghiên cứu gần đây đã mô tả ChatGPT là “một chiếc hộp đen”, người dùng không thể biết mô hình đã xử lý dữ liệu như thế nào để sinh ra phản hồi (Mienye vvà Swart, 2025). Khi sinh viên tải bài tập, câu hỏi hoặc đoạn văn lên ChatGPT, dữ liệu đó có thể được ghi nhận lại để huấn luyện mô hình. Điều đáng lo là người dùng không hề biết dữ liệu đang được lưu ở đâu, trong bao lâu, và có được chia sẻ cho bên thứ ba hay không. Đối với giáo dục, đây là rủi ro khó thể bỏ qua.

Các nhà nghiên cứu đề xuất ba hướng bảo vệ người học: (1) Explainable AI (XAI - AI có khả năng giải thích): yêu cầu hệ thống cho biết vì sao mô hình đưa ra kết quả; (2) Differential privacy/Federated learning: đảm bảo dữ liệu cá nhân không thể bị truy ngược; (3) Human-in-the-loop: giáo viên phải đóng vai trò giám sát cuối cùng thay vì trao toàn quyền cho AI. 

Giáo dục Việt Nam: từ bị động ứng phó sang chủ động dẫn dắt

Ở Việt Nam, ChatGPT đang được sử dụng rộng rãi nhưng phần lớn là tự phát. Nhiều trường chưa có quy định rõ ràng về việc sử dụng AI trong nghiên cứu, làm bài tập hoặc thi cử. Cả giáo viên và sinh viên đều đang vừa học vừa làm, thiếu hướng dẫn chính thức.

Để chuyển từ bị động sang chủ động, các trường đại học cần triển khai song song ba chiến lược: (1) Xây dựng chính sách sử dụng AI trong học thuật: quy định rõ thế nào là sử dụng hợp lệ, thế nào là gian lận; (2) Phát triển năng lực AI (AI literacy) cho sinh viên: không chỉ biết dùng, mà biết đánh giá và phản biện; (3) Đào tạo giảng viên để sử dụng AI trong giảng dạy, chứ không chỉ phát hiện đạo văn.

Kết luận

Sự xuất hiện của ChatGPT cho thấy AI đang dần trở thành một phần trong đời sống học tập và giảng dạy. Công nghệ này mở ra khả năng cá nhân hóa việc học, hỗ trợ người học chủ động hơn trong tiếp cận tri thức và gợi ý cho giáo viên những cách thiết kế hoạt động học mới. Dù vậy, lợi ích luôn đi kèm với những câu hỏi về minh bạch dữ liệu, đạo đức học thuật và vai trò của con người trong quá trình giáo dục.

Có lẽ điều quan trọng không phải là khẳng định AI sẽ thay thế hay làm thay đổi nghề dạy học theo một chiều hướng duy nhất, mà là suy nghĩ về cách công nghệ có thể được sử dụng như một phần trong hệ sinh thái giáo dục. Giáo viên vẫn đóng vai trò trung tâm trong việc dẫn dắt, định hướng và nuôi dưỡng tư duy phản biện. 

Con đường phía trước còn nhiều điều cần cân nhắc, nhưng cũng mở ra cơ hội để các nhà trường và giảng viên thử nghiệm, lựa chọn mô hình phù hợp. Khi được sử dụng đúng mục tiêu và có trách nhiệm, AI có thể trở thành chất xúc tác giúp giáo dục đổi mới, chứ không phải thay thế con người.

Huyền Đức

Tài liệu tham khảo

Annamalai, N., & Nasor, M. (2025). Exploring ChatGPT in education: unveiling learners’ experiences through the lens of self-determination theory. Smart Learning Environments, 12(1), 59.

García-López, I. M., González, C. S. G., Ramírez-Montoya, M. S., & Molina-Espinosa, J. M. (2025). Challenges of implementing ChatGPT on education: Systematic literature review. International Journal of Educational Research Open, 8, 100401.

Mienye, I. D., & Swart, T. G. (2025). ChatGPT in education: A review of ethical challenges and approaches to enhancing transparency and privacy. Procedia Computer Science, 254, 181-190.