ChatGPT trong lớp học: Khi công nghệ trở thành người bạn đồng hành của tri thức

Ba năm kể từ khi ra đời, ChatGPT đã xuất hiện trong hàng nghìn lớp học trên thế giới, từ giảng đường đại học đến lớp học phổ thông. Công cụ này được kì vọng như một “trợ giảng” thông minh, có thể giúp sinh viên viết tốt hơn, hiểu sâu hơn và học nhanh hơn. Nhưng câu hỏi luôn được đặt ra là: ChatGPT thực sự có hiệu quả không, hay chỉ mang lại cảm giác tiện lợi nhất thời?

Một phân tích tổng hợp mới công bố trên Humanities and Social Sciences Communications của Wang và Fan (2025) đã mang đến câu trả lời thuyết phục. Dựa trên 51 nghiên cứu được thực hiện từ tháng 11/2022 đến 02/2025, nhóm tác giả phát hiện rằng ChatGPT tác động mạnh đến kết quả học tập (g = 0,867) và có ảnh hưởng trung bình đến cảm nhận học tập (g = 0,456) cũng như tư duy bậc cao (g = 0,457). Hiệu quả của nó không hề đồng nhất, mà thay đổi tùy theo loại học phần, mô hình học tập, thời lượng triển khai và vai trò mà ChatGPT đảm nhiệm trong lớp học.

Nguồn: Moor Studio/iStock

Từ kì vọng đến bằng chứng thực nghiệm

Trước khi có nghiên cứu này, các kết luận về ChatGPT còn rời rạc. Một số công trình cho rằng, ChatGPT giúp người học cải thiện khả năng viết, trong khi số khác lại cảnh báo nguy cơ “phụ thuộc” và giảm sáng tạo. Nhóm nghiên cứu đã tiến hành sàng lọc 6.621 bài báo, cuối cùng chỉ giữ lại 51 nghiên cứu đáp ứng đủ tiêu chí thực nghiệm - có nhóm đối chứng, có dữ liệu định lượng và không sử dụng công nghệ AI khác. Kết quả phân tích bằng mô hình tác động ngẫu nhiên cho thấy, ChatGPT tạo nên sự khác biệt rõ rệt nếu được tích hợp đúng cách.

Hiệu quả mạnh nhất được ghi nhận ở kết quả học tập. Sinh viên sử dụng ChatGPT thường đạt điểm kiểm tra và điểm đánh giá cao hơn nhóm đối chứng. Nguyên nhân là vì ChatGPT giúp họ tổ chức lại kiến thức, gợi ý cách tiếp cận vấn đề và phản hồi nhanh khi mắc lỗi. Tuy nhiên, để đạt được hiệu quả này, vai trò của ChatGPT không thể chỉ dừng ở mức công cụ tra cứu. Nó cần được định vị như một phần của quá trình học, là nơi người học được hướng dẫn, đối thoại và phản tư liên tục.

Với cảm nhận học tập, người học cho biết, họ thấy hứng thú và tự tin hơn khi được hỗ trợ bởi ChatGPT, đặc biệt khi thời lượng can thiệp kéo dài từ 4 đến 8 tuần. Dưới ngưỡng thời gian này, hiệu ứng thường chưa ổn định vì người học chưa kịp hình thành thói quen tương tác. Còn nếu kéo dài quá lâu mà thiếu định hướng, hiệu quả có thể giảm do tâm lí lệ thuộc. Đáng chú ý, ChatGPT cũng góp phần nâng cao tư duy bậc cao, tức là khả năng phân tích, đánh giá và sáng tạo. Hiệu ứng này xuất hiện rõ rệt khi người dạy thiết kế hoạt động theo khung nhận thức, chẳng hạn thang Bloom, yêu cầu người học giải thích, phản biện và điều chỉnh sản phẩm học tập dựa trên phản hồi của ChatGPT.

Khi “thiết kế sư phạm” quyết định thành công

Một trong những phát hiện quan trọng của nghiên cứu là hiệu quả của ChatGPT không phụ thuộc vào công cụ, mà phụ thuộc vào cách nó được sử dụng. Ở các học phần thiên về thực hành và lập luận như viết học thuật, kĩ năng nghề hoặc STEM ứng dụng, ChatGPT giúp người học cải thiện rõ rệt khi được hướng dẫn bằng các “giàn giáo nhận thức” cụ thể. Chẳng hạn, với sinh viên viết luận, ChatGPT có thể đóng vai trò “biên tập viên” giúp kiểm tra cấu trúc lập luận, trích dẫn và độ mạch lạc của bài viết. Với sinh viên kĩ thuật, công cụ này có thể gợi mở hướng giải, chỉ ra lỗi sai trong quy trình và đặt câu hỏi ngược để người học tự điều chỉnh.

Nguồn: Moor Studio/iStock

Nghiên cứu cũng cho thấy, mô hình học theo vấn đề (Problem-Based Learning) đem lại hiệu quả cao nhất. Trong các lớp học này, ChatGPT được sử dụng để đặt giả thuyết, kiểm chứng kết quả và hỗ trợ thảo luận nhóm. Cách làm này giúp người học hình thành chu trình “đặt vấn đề - thử nghiệm - điều chỉnh”, qua đó cải thiện đáng kể thành tích học tập. Các mô hình học cá nhân hóa hay học theo dự án cũng đạt kết quả tốt, miễn là mục tiêu, nhiệm vụ và tiêu chí đánh giá được xác định rõ ràng ngay từ đầu. Một yếu tố quan trọng khác là vai trò của ChatGPT trong tiến trình dạy - học. Khi được sử dụng như “gia sư thông minh” (đưa ra gợi ý, câu hỏi, phản hồi theo tiêu chí) hoặc “bạn học thông minh” (cùng trao đổi, tranh luận, phản biện), ChatGPT giúp phát triển tư duy phản biện và khả năng tự điều chỉnh của người học rõ rệt hơn so với việc chỉ dùng để tra cứu hoặc viết hộ.

Một số gợi mở cho giáo dục Việt Nam

Với bối cảnh Việt Nam đang đẩy mạnh chuyển đổi số và hướng tới giáo dục phát triển năng lực, kết quả của nghiên cứu này mang ý nghĩa tham khảo sâu sắc.

Thứ nhất, các trường đại học cần đặt thiết kế sư phạm lên trước công nghệ. Việc “đưa ChatGPT vào lớp học” chỉ thực sự có giá trị khi người dạy xác định rõ mục tiêu năng lực, thiết kế hoạt động học tập phù hợp và xây dựng tiêu chí đánh giá minh bạch. Ở bậc phổ thông, giáo viên có thể bắt đầu từ những hoạt động nhỏ, chẳng hạn yêu cầu học sinh dùng ChatGPT để so sánh hai quan điểm, tìm luận cứ rồi tự rút ra kết luận thay vì để công cụ này làm thay bài viết.

Thứ hai, nên ưu tiên các mô hình học dựa trên vấn đề hoặc dự án. Với mô hình này, học sinh, sinh viên được giao nhiệm vụ cụ thể, sử dụng ChatGPT như một nguồn tham khảo, sau đó phải kiểm chứng thông tin, đối chiếu với tài liệu chính thống và viết phần phản tư. Cách làm này vừa khuyến khích tư duy phản biện, vừa ngăn ngừa việc sao chép máy móc.

Thứ ba, cần quy định thời lượng và quy trình triển khai hợp lí. Giai đoạn 4-8 tuần được xem là “điểm chín” để người học hình thành kĩ năng tương tác và tự điều chỉnh. Trong khoảng thời gian này, giảng viên nên tổ chức đánh giá định kì, rà soát chất lượng tương tác và hướng dẫn người học sử dụng ChatGPT có trách nhiệm minh bạch nguồn, kiểm chứng thông tin và phản tư về quá trình sử dụng.

Tuy vậy, dù mang lại nhiều hứa hẹn, ChatGPT không phải “phép màu”. Tác động của nó lên cảm nhận học tập và tư duy bậc cao mới chỉ ở mức trung bình, và số lượng nghiên cứu về hai nhóm chỉ báo này vẫn còn hạn chế. Điều này có nghĩa, nếu thiếu sự định hướng của người dạy, ChatGPT có thể khiến người học cảm thấy “hiểu rồi” trong khi thực tế chưa nắm vững. Cách khắc phục là yêu cầu người học trình bày quy trình tư duy, từ cách đặt câu hỏi, tra cứu đến cách kiểm chứng và điều chỉnh. Các hoạt động như thảo luận nhóm, viết nhật ký học tập, trình bày sản phẩm kèm phản biện sẽ giúp chuyển trọng tâm từ “sản phẩm đầu ra” sang “quá trình học tập”. Đó cũng là nền tảng để học sinh, sinh viên hình thành năng lực sử dụng AI một cách có trách nhiệm.

Năm gợi ý then chốt cho các nhà giáo

Từ kết quả của nghiên cứu, nhóm tác giả đề xuất năm hướng hành động chính:

(1) Thiết lập khung lí thuyết hoặc giàn giáo nhận thức rõ ràng (chẳng hạn thang Bloom) để phát triển tư duy bậc cao;

(2) Mở rộng phạm vi ứng dụng ở nhiều bậc học và lĩnh vực khác nhau; 

(3) Tích hợp ChatGPT chủ động vào các mô hình học tập, đặc biệt là học theo vấn đề (PBL); 

(4) Duy trì thời lượng sử dụng ổn định, tốt nhất trong khoảng 4-8 tuần; 

(5) Linh hoạt trong việc phân vai cho ChatGPT. Nó có thể là gia sư, bạn học hoặc công cụ hỗ trợ, tùy theo mục tiêu bài học.

Công nghệ chỉ có ý nghĩa khi phục vụ học tập

ChatGPT có thể là đòn bẩy mạnh mẽ cho quá trình học tập, nhưng chỉ khi nó được đặt trong thiết kế sư phạm vững chắc. Công nghệ không thể thay thế tư duy, nhưng có thể mở rộng giới hạn của tư duy khi người dạy biết cách dẫn dắt và người học biết cách tự phản tư. Với Việt Nam, đây là cơ hội để giáo dục chuyển mình theo hướng đổi mới bền vững: giảng viên làm chủ thiết kế, học sinh chủ động học hỏi, và công nghệ trở thành người bạn đồng hành trong hành trình kiến tạo tri thức.

Huyền Đức giới thiệu

Nguồn: Wang, J., & Fan, W. (2025). The effect of ChatGPT on students’ learning performance, learning perception, and higher-order thinking: insights from a meta-analysis. Humanities and Social Sciences Communications, 12(1), 1-21.