Phát triển tư duy, kỹ năng phản biện ở trường phổ thông để hình thành năng lực công dân thời đại mới

Một lớp học tại Trường Tiểu học Chu Văn An (Hà Nội) (Ảnh: Trường Tiểu học Chu Văn An)

Hình thành tư duy phản biện trong giáo dục Việt Nam

Tư duy phản biện (Critical Thinking) là quá trình phân tích, đánh giá thông tin đa chiều để khẳng định tính chính xác của vấn đề, giúp học sinh tự chủ trong nhận thức và hành động. Ở bậc trung học phổ thông (THPT), đây là giai đoạn quan trọng để hình thành năng lực tư duy logic và bản lĩnh công dân. Như chương trình truyền hình “Trường Teen” do VTV7 sản xuất, cho thấy những cuộc tranh biện sôi nổi giữa học sinh các trường THPT trên khắp cả nước. Đây là sân chơi giúp khơi dậy tinh thần phản biện trong thế hệ trẻ để các em thể hiện khả năng lập luận, tranh luận và tôn trọng ý kiến khác biệt những phẩm chất cần thiết của công dân thời đại số. Điều này cũng cho thấy sự linh hoạt của giáo dục phổ thông Việt Nam trong việc khuyến khích người học cần biết phân tích, đánh giá đặt câu hỏi, đưa ra lập luận và phản biện trên cơ sở chứng cứ.

Sự thay đổi này bắt nguồn từ những chính sách đổi mới mạnh mẽ của ngành giáo dục trong thời gian quan. Chương trình giáo dục phổ thông (GDPT) 2018 (ban hành kèm Thông tư 32/2018/TT-BGDĐT) đánh dấu sự thay đổi từ “truyền thụ kiến thức” sang phát triển năng lực và phẩm chất người học. Trong đó tư duy, kỹ năng phản biện được xem là một trong những thành tố quan trọng của của năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo. Nghị quyết 71-NQ/TW về đột phá phát triển giáo dục đã nhấn mạnh yêu cầu hình thành phẩm chất, năng lực công dân gắn với tư duy độc lập, sáng tạo và tự học. Điều này cũng phù hợp với tinh thần của Chương trình GDPT 2018, khi năng lực phản biện được xem là nền tảng để phát triển các phẩm chất của người học.

Trong thời đại toàn cầu hóa và bùng nổ thông tin như hiện nay, tư duy phản biện được xem là công cụ giúp thế hệ trẻ nhận diện đúng sai, tránh bị dẫn dắt bởi tin giả, định kiến và trào lưu lệch chuẩn. Đây cũng là năng lực công dân cốt lõi, góp phần hình thành nhân cách, trách nhiệm và bản lĩnh hội nhập quốc tế cho thế hệ trẻ. Đặc biệt, trong công tác giáo dục chính trị - tư tưởng hiện nay, việc hình thành năng lực phản biện được xem là một hướng tiếp cận mới, giúp học sinh hiểu đúng, nghĩ đúng và hành động đúng. Chính vì vậy, mục tiêu chính sách hiện nay không chỉ là “dạy học sinh biết phản biện” mà còn là xây dựng chuẩn đầu ra tư duy phản biện trong toàn hệ thống phổ thông, đồng thời tích hợp năng lực này xuyên suốt các môn học thay vì tách rời thành một chuyên đề đơn lẻ.

Thách thức và cơ hội trong dạy tư duy phản biện 

Việc đưa tư duy phản biện vào nhà trường phổ thông không chỉ đòi hỏi đổi mới phương pháp giảng dạy mà còn cần chuyển đổi trong tư duy sư phạm. Nhiều giáo viên hiện nay đã bắt đầu áp dụng các phương pháp dạy học tích cực, như dạy học theo dự án, tổ chức các tiết học hùng biện, mô phỏng nghị viện hay “phiên tòa giả định”, để khuyến khích học sinh đặt câu hỏi và bảo vệ quan điểm cá nhân. Một số trường như Trường Tiểu học Chu Văn An (Hà Nội), đã lồng ghép các hoạt động hùng biện, phản biện trong giờ Ngữ văn và Giáo dục công dân, nhằm rèn luyện cho học sinh kỹ năng lập luận, lắng nghe và tôn trọng ý kiến người khác

Một lớp học tại Trường Tiểu học Chu Văn An (Hà Nội) (Ảnh: Trường Tiểu học Chu Văn An)

Tuy nhiên, khoảng cách giữa định hướng chính sách và thực tiễn triển khai vẫn còn khá lớn. Việc hình thành tư duy phản biện trong trường học đòi hỏi thay đổi đồng bộ từ cách dạy, cách học đến cách đánh giá. Nhiều giáo viên chia sẻ họ gặp khó trong việc thiết kế bài giảng có tính phản biện bởi thời lượng tiết học hạn chế, chương trình vẫn nặng về nội dung kiến thức. Dạy - học theo hướng phản biện đôi khi bị xem là “mạo hiểm” vì vượt khỏi khuôn mẫu quen thuộc, nhất là khi chuẩn kiểm tra còn thiên về kết quả. Một số nghiên cứu cũng chỉ ra rằng học sinh trung học phổ thông tại Việt Nam vẫn còn tâm lý thụ động, e dè khi đưa ra những ý kiến đi ngược lại so với số đông. Đây chính là những rào cản khiến quá trình dạy học phát triển tư duy phản biện chưa đạt kỳ vọng.

Ở môi trường quốc tế, kĩ năng phản biện được nhiều nhà trường tại Mỹ, Canada chú trọng và trở thành một phần của chương trình chính khóa. Ở Mỹ kỹ năng debate (tranh biện) được dạy ngay từ cấp tiểu học. Tại đây học sinh được học cách nghiên cứu vấn đề, lập luận logic và phản biện dựa trên chứng cứ. Hệ thống giáo dục ở Canada cũng cho thấy sự ưu tiên dạy - học tư duy phản biện khi tích hợp phản biện vào mọi môn học. Những kinh nghiệm này cho thấy tư duy phản biện không thể dạy theo tiết, mà phải hình thành qua trải nghiệm và môi trường học tập mở.

Tư duy phản biện không chỉ là một kỹ năng học thuật, mà là năng lực cốt lõi của công dân trong thời đại tri thức và chuyển đổi số. Đối với Việt Nam, cơ hội để phát triển tư duy phản biện đang rộng mở nhờ chuyển đổi số trong giáo dục. Chính sách giáo dục Việt Nam đã xác định rõ hướng đi, nhưng để hiện thực điều đó, cần hành động mạnh mẽ hơn trong đào tạo giáo viên, hoàn thiện cơ chế đánh giá và kiến tạo môi trường học tập mở. Khi mỗi học sinh biết suy nghĩ độc lập, dám nói lên quan điểm của mình trên tinh thần xây dựng, đó chính là lúc nền giáo dục đã chạm đến mục tiêu hình thành công dân Việt Nam thời đại mới - tự tin, sáng tạo và có trách nhiệm,

Bảo Ngọc, Hà Giang