Để văn hóa - nghệ thuật truyền thống trở thành cầu nối tri thức và bản sắc địa phương

Học sinh trường THPT Trung Giáp (Phú Thọ) thực hiện chương trình học tập giáo dục địa phương tại Khu di tích lịch sử Đền Hùng (Phú Thọ) 

(Ảnh: Khu di tích lịch sử Đền Hùng)

Giáo dục địa phương - nền tảng tăng cường nhận thức về văn hóa dân tộc

Nội dung GDĐP được quy định là một hợp phần quan trọng trong Chương trình giáo dục phổ thông 2018. Nội dung giáo dục của địa phương là những vấn đề cơ bản hoặc thời sự về văn hoá, lịch sử, địa lí, kinh tế, xã hội, môi trường, hướng nghiệp,... của địa phương bổ sung cho nội dung giáo dục bắt buộc chung thống nhất trong cả nước, nhằm trang bị cho học sinh những hiểu biết về nơi sinh sống, bồi dưỡng cho học sinh tình yêu quê hương, ý thức tìm hiểu và vận dụng những điều đã học để góp phần giải quyết những vấn đề của quê hương. Ở cấp tiểu học, nội dung giáo dục của địa phương được tích hợp với Hoạt động trải nghiệm. Ở cấp trung học cơ sở và cấp trung học phổ thông, nội dung giáo dục của địa phương có vị trí tương đương các môn học khác.

Theo Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Giáo dục xác định giao quyền cho các địa phương chủ động xây dựng, biên soạn và thẩm định nội dung GDĐP sao cho phù hợp với đặc thù tự nhiên, lịch sử, kinh tế - xã hội và văn hóa vùng miền, nhằm xây dựng nội dung dạy học có giá trị thực tiễn. Lần đầu tiên, nội dung giảng dạy được “địa phương hóa” một cách có hệ thống và được công nhận trong chương trình chính khóa. Tại Nghị quyết 71-NQ/TW về đột phá và phát triển giáo dục cũng nhấn mạnh nhiệm vụ thúc đẩy giáo dục ngôn ngữ, lịch sử, văn hoá, địa lý và con người Việt Nam trong các cơ sở giáo dục.

Chủ trương này giúp học sinh không chỉ học về phong tục, nghề truyền thống, nghệ thuật dân gian, mà còn được tham gia trải nghiệm, qua đó hình thành ý thức giữ gìn di sản. Nhiều địa phương đã chủ động lồng ghép nội dung đặc trưng của mình vào chương trình giáo dục. Tại Phú Thọ, nội dung giáo dục địa phương ở bậc trung học phổ thông được chia thành 7 lĩnh vực, trong đó có văn hóa và lịch sử. Chương trình hướng đến việc giúp học sinh hiểu biết về truyền thống văn hóa - lịch sử của quê hương qua các thời kỳ, đặc biệt là thời đại các vua Hùng, Lễ hội Đền Hùng cùng những nhân vật tiêu biểu của vùng đất Tổ. Ở mỗi khối lớp, chương trình được thiết kế với các chủ đề phù hợp như: Lớp 10 tìm hiểu về loại hình nghệ thuật truyền thống và các danh nhân tiêu biểu của Phú Thọ; Lớp 11 nghiên cứu các di tích lưu niệm về Chủ tịch Hồ Chí Minh và cuộc chiến đấu bảo vệ thành Hưng Hóa; Lớp 12 tập trung vào chủ đề bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa của tỉnh.

Những chính sách trên đã đem lại tác động tích cực, giúp tăng cơ hội tiếp cận văn hóa địa phương, tạo “sợi dây nối” giữa học đường và đời sống cộng đồng. Một số địa phương đã sử dụng tài liệu GDĐP để gắn với du lịch trải nghiệm hoặc chương trình hướng nghiệp, góp phần bảo tồn nghề truyền thống, thúc đẩy kinh tế văn hóa. Tuy nhiên, tác động tích cực chỉ bền vững khi đi kèm nguồn lực, đặc biệt là kinh phí biên soạn học liệu, đào tạo giáo viên, thù lao cho nghệ nhân tham gia giảng dạy và khung đánh giá chất lượng cụ thể.

Khi bản sắc văn hóa địa phương bước vào lớp học

Thực tế, việc đưa văn hóa - nghệ thuật truyền thống vào chương trình giáo dục địa phương đang diễn ra tích cực ở nhiều tỉnh, nhưng cũng bộc lộ không ít thách thức về tính đồng bộ và tính khả thi. Nguyên nhân là  sau khi sáp nhập đơn vị hành chính, một số tỉnh mới gặp khó khăn trong việc xây dựng tài liệu giáo dục địa phương do sự khác biệt về văn hóa vùng và thiếu đội ngũ biên soạn am hiểu đặc thù địa phương. Để khắc phục, nhiều trường đã chủ động sử dụng tài liệu cũ của các địa phương trước khi sáp nhập, đồng thời bổ sung thêm nội dung liên quan đến tỉnh mới, thay vì chờ đợi biên soạn lại hoàn toàn.

Chủ đề “Chèo Nam Định từ truyền thống đến hiện đại” chương trình giáo dục địa phương tại trường THPT Nguyễn Huệ (phường Nam Định, Ninh Bình) (Ảnh: Trường THPT Nguyễn Huệ)

Việc đưa các yếu tố như nhạc, múa, nghề thủ công, lễ hội, truyền thuyết địa phương vào trường học có giá trị đặc biệt. Đây không chỉ là cách tạo liên hệ giữa tri thức hàn lâm và đời sống, mà còn là phương thức giúp học sinh hiểu và tự hào về cội nguồn, rèn luyện kỹ năng sáng tạo, kỹ năng thực hành xã hội. Nhiều trường đã thử nghiệm mô hình “nghệ nhân giảng dạy cùng giáo viên” – ví dụ tại phường Nam Định, tỉnh Ninh Bình (trước đây là Thành phố Nam Định) nghệ sĩ chèo được mời hướng dẫn học sinh tìm hiểu về nghệ thuật hát chèo, tại Bắc Ninh cũng mời các nghệ sĩ hát quan họ về các trường để giới thiệu, hướng dẫn hát quan họ. Điều này đã cho thấy những chuyển biến tích cực trong việc đổi mới dạy và học nội dung GDĐP.

Tuy nhiên, quá trình triển khai vẫn gặp rào cản. Thứ nhất, nguồn kinh phí cho việc mời nghệ nhân, nghệ nhân tổ chức hoạt động trải nghiệm, hoặc in ấn tài liệu vẫn còn hạn hẹp. Thứ hai, năng lực sư phạm của giáo viên dạy GDĐP chưa đồng đều, thiếu hướng dẫn cụ thể về phương pháp đánh giá. Thứ ba, cơ chế phối hợp liên ngành giữa giáo dục - văn hóa - du lịch chưa chặt chẽ, khiến nhiều mô hình chỉ dừng ở mức “thí điểm”, thiếu tính bền vững. Theo các nhà trường, để nội dung văn hóa truyền thống trong GDĐP thực sự trở thành “cầu nối tri thức và bản sắc”, cần đồng bộ một số giải pháp như tăng cường bồi dưỡng giáo viên thông qua hợp tác với các trường nghệ thuật, trung tâm văn hóa; xây dựng học liệu mở, số hóa nội dung về nghệ thuật truyền thống, đảm bảo tính linh hoạt, có thể sử dụng chung giữa các địa phương có đặc điểm tương đồng; xã hội hóa nguồn lực khuyến khích doanh nghiệp văn hóa, du lịch, bảo tàng đồng hành trong việc tài trợ học cụ, phương tiện dạy học; có cơ chế thù lao và công nhận vai trò của họ trong giáo dục di sản; gắn giáo dục địa phương với du lịch trải nghiệm biến trường học thành “cầu nối” để học sinh khám phá di sản quê hương.

Đưa văn hóa - nghệ thuật truyền thống vào chương trình giáo dục địa phương không chỉ là một nội dung học tập, mà là một chiến lược dài hạn về gìn giữ bản sắc dân tộc thông qua thế hệ trẻ. Dù đã có chủ trương cụ thể song thách thức lớn nhất nằm ở việc thực thi chính sách. Khi cơ chế phối hợp giữa các ngành được hoàn thiện, giáo dục địa phương sẽ không chỉ giúp học sinh “biết về quê hương”, mà còn “sống cùng văn hóa”. Từ đó, hình thành thế hệ công dân vừa hiện đại, vừa gắn bó với cội nguồn.

Bảo Ngọc, Hà Giang

Tài liệu tham khảo

Quốc hội (2025). Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Giáo dục.

https://xaydungchinhsach.chinhphu.vn/toan-van-du-thao-luat-sua-doi-bo-sung-mot-so-dieu-cua-luat-giao-duc-119250512113202939.htm 

Bộ GDĐT (2018). Chương trình giáo dục phổ thông.

https://moet.gov.vn/content/vanban/Lists/VBPQ/Attachments/1483/vbhn-chuong-trinh-tong-the.pdf