Phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non rối loạn phổ tự kỷ bằng liệu pháp Phân tích Hành vi Ứng dụng điều chỉnh

Rối loạn phổ tự kỷ (ASD) là một rối loạn phát triển thần kinh phức tạp, được đặc trưng bởi những khiếm khuyết trong giao tiếp, tương tác xã hội và các hành vi lặp lại. Một trong những khó khăn nổi bật ở trẻ ASD là sự chậm trễ trong phát triển ngôn ngữ, đặc biệt ở khía cạnh từ vựng (lexical) và ngữ nghĩa (semantic). Việc mở rộng vốn từ và nâng cao khả năng hiểu nghĩa giữ vai trò then chốt trong quá trình giao tiếp cũng như hòa nhập xã hội của trẻ. Tuy nhiên, phần lớn các nghiên cứu trước đây lại tập trung vào nhóm trẻ lớn tuổi hoặc có mức độ chức năng cao, trong khi còn ít chú ý đến trẻ mẫu giáo trong độ tuổi 3-6. Trước thực tiễn đó, nhóm tác giả đã tiến hành khảo sát hiệu quả của một chương trình can thiệp Phân tích Hành vi Ứng dụng (ABA) được điều chỉnh, nhằm hỗ trợ phát triển kỹ năng từ vựng và ngữ nghĩa cho trẻ mầm non mắc ASD.

Nghiên cứu sử dụng thiết kế bán thực nghiệm với mô hình tiền-hậu kiểm và nhóm đối chứng không tương đương. Tổng cộng 60 trẻ ASD trong độ tuổi 3-6 được tuyển chọn từ hai trung tâm phục hồi chức năng tại Kazakhstan. Trong đó, 30 trẻ ở Trung tâm Hỗ trợ Tự kỷ Kyzylorda được phân vào nhóm đối chứng, còn 30 trẻ ở Trung tâm “RostOK” tại Almaty tham gia nhóm thực nghiệm. Các tiêu chí lựa chọn bao gồm chẩn đoán ASD chính thức, không mắc rối loạn thần kinh kèm theo, và khả năng giao tiếp cơ bản bằng tiếng Kazakh hoặc Nga. Nhằm đảm bảo tính tương đồng, việc phân nhóm được cân nhắc theo độ tuổi, ngôn ngữ và hồ sơ phát triển.

Chương trình can thiệp kéo dài chín tháng (tương đương một năm học), với tần suất 5 buổi/tuần, mỗi buổi 4 giờ, tổng cộng khoảng 720 giờ. Nội dung ABA được điều chỉnh tập trung vào dạy theo phiên rời rạc (discrete trial teaching), chiến lược giao tiếp chức năng, hỗ trợ trực quan và các kỹ thuật củng cố có mục tiêu. Điểm nổi bật của chương trình là sự cân bằng giữa tính cấu trúc chặt chẽ và sự linh hoạt trong việc đáp ứng nhu cầu cá nhân, nhằm vừa nâng cao hiệu quả học tập vừa hạn chế các phê phán thường gặp đối với ABA truyền thống, như xu hướng ép buộc hoặc thiếu tôn trọng đặc thù của trẻ tự kỷ. Các buổi can thiệp do giáo viên chuyên biệt được đào tạo về ABA thực hiện, với giám sát và kiểm soát chặt chẽ để đảm bảo độ tin cậy.

Để đánh giá, nhóm tác giả sử dụng bộ công cụ chẩn đoán đánh giá khối lượng và chất lượng từ vựng - ngữ nghĩa (Balobanova et al., 2000), gồm 13 tiểu mục đánh giá vốn từ chủ động (đặt tên, phân loại, sử dụng động từ, tính từ, trái nghĩa…) và vốn từ thụ động (nhận diện, hiểu động từ, tính từ, nghề nghiệp…). Kết quả được chấm điểm và phân loại thành ba mức: cao, trung bình và thấp. Công cụ này cho thấy độ tin cậy nội tại cao (Cronbach’s α = 0,91) và tính hợp lệ được xác nhận trong các nghiên cứu trước.

Phân tích dữ liệu bằng SPSS cho thấy: trước can thiệp, không có sự khác biệt đáng kể giữa hai nhóm về điểm số ngôn ngữ. Sau chín tháng, cả hai nhóm đều tiến bộ, nhưng nhóm thực nghiệm đạt mức cải thiện vượt trội. Điểm trung bình của nhóm đối chứng tăng từ 64,3 lên 84,2, trong khi nhóm thực nghiệm tăng từ 60,8 lên 115,6. Kiểm định ANCOVA cho thấy tác động của chương trình ABA điều chỉnh là đáng kể và độc lập với điểm số ban đầu (F(1,57) = 16,87, p < .001, η² = .23). Hiệu quả can thiệp được xác định ở mức lớn (Cohen’s d = 1,55 đối với nhóm thực nghiệm so với 0,75 của nhóm đối chứng).

Nguồn: Pixabay.com

Thảo luận chỉ ra rằng thành công của chương trình xuất phát từ việc nhấn mạnh các nhiệm vụ từ vựng - ngữ nghĩa cụ thể, thay vì chỉ tập trung vào kỹ năng ngôn ngữ chung. Các chiến lược như luyện tập lặp đi lặp lại theo phiên rời rạc, hỗ trợ trực quan và củng cố tích cực đã giúp trẻ tăng khả năng truy xuất từ, phân loại ngữ nghĩa và sử dụng ngôn ngữ trong bối cảnh phù hợp. Tuy nhiên, nghiên cứu cũng nhấn mạnh hạn chế: Khả năng khái quát hóa kỹ năng ra ngoài môi trường trị liệu còn hạn chế, tức là trẻ vẫn gặp khó khăn trong việc áp dụng ngôn ngữ vào các tình huống xã hội tự nhiên. Ngoài ra, mẫu nghiên cứu chủ yếu là trẻ Kazakhstan và Nga trong môi trường trung tâm chuyên biệt, do đó tính khái quát cần được kiểm chứng thêm với các nhóm dân cư và ngôn ngữ khác.

Tóm lại, nghiên cứu khẳng định giá trị của ABA điều chỉnh trong việc phát triển từ vựng và ngữ nghĩa ở trẻ ASD lứa tuổi mầm non, đồng thời nhấn mạnh nhu cầu tích hợp các chương trình như vậy vào giáo dục mầm non. Bên cạnh đó,nhóm tác giả khuyến nghị mở rộng nghiên cứu với nhiều bối cảnh văn hóa - ngôn ngữ, tăng cường chiến lược hỗ trợ khái quát hóa, và đào tạo chuyên sâu cho giáo viên, nhằm nâng cao hiệu quả can thiệp lâu dài và toàn diện hơn cho trẻ tự kỷ.

Hoàng Dũng lược dịch

Nguồn: Bekmurat, A. T., & Autayeva, A. N. (2025). The application of adapted applied behavior analysis therapy for developing lexical and semantic skills in preschool children with autism spectrum disorder. European Journal of Educational Research, 14(4), 1047-1062. https://doi.org/10.12973/eu-jer.14.4.1047