Phát triển chuyên môn nâng cao năng lực hỗ trợ sức khỏe tâm thần học sinh: Hướng tiếp cận chiến lược cho nhà trường hiện đại

Sức khỏe tâm thần học đường: Thách thức toàn cầu của thời hiện đại

Những thập niên gần đây chứng kiến sự gia tăng nhanh chóng của các vấn đề sức khỏe tâm thần ở trẻ em và thanh thiếu niên. Áp lực học tập, biến đổi xã hội, sự phát triển mạnh của không gian số và ảnh hưởng kéo dài của đại dịch COVID-19 đã làm gia tăng tỷ lệ lo âu, trầm cảm và các rối loạn cảm xúc hành vi ở lứa tuổi học đường (Bommersbach et al., 2023; Piao et al., 2022). Các nghiên cứu quốc tế cho thấy, rối loạn tâm thần không được phát hiện và can thiệp kịp thời có thể ảnh hưởng sâu sắc đến kết quả học tập, hành vi xã hội và sự phát triển nhân cách của trẻ (Gili et al., 2019).

Trong bối cảnh này, nhiều quốc gia đã đẩy mạnh các chương trình tích hợp chăm sóc sức khỏe tâm thần vào nhà trường, trong đó đội ngũ giáo viên được xem là lực lượng “gác cổng” quan trọng. Giáo viên có khả năng nhận diện sớm những tín hiệu thay đổi ở học sinh, đồng thời là người đầu tiên có thể đưa ra phản hồi và hỗ trợ ban đầu (Adelman & Taylor, 2009). Do đó, phát triển chuyên môn cho giáo viên trong lĩnh vực này trở thành một chiến lược then chốt.

Phát triển chuyên môn như một chiến lược tăng cường năng lực giáo viên

Các chương trình phát triển chuyên môn quốc tế về sức khỏe tâm thần học đường tập trung vào việc trang bị cho giáo viên những kiến thức nền tảng, thái độ tích cực và kỹ năng ứng phó chuẩn hóa. Các khóa tập huấn được thiết kế theo hướng hành động, giúp giáo viên nhận diện sớm các dấu hiệu rối loạn, lắng nghe không phán xét, trấn an học sinh, khuyến khích tìm kiếm sự trợ giúp chuyên môn và phối hợp nguồn lực hỗ trợ phù hợp.

Kết quả từ một chương trình triển khai diện rộng của Childs và cộng sự  (2025) cho thấy sau khóa tập huấn, giáo viên tăng trung bình 52% về mức độ tự tin, 20% về kiến thức và 15% về ý định can thiệp đối với học sinh có dấu hiệu rối loạn. Những cải thiện này phản ánh sự phát triển đồng bộ của nhiều thành tố trong khung năng lực hiểu biết về sức khỏe tâm thần (mental health literacy) do Jorm (2000) đề xuất, bao gồm năng lực nhận biết rối loạn, thái độ tích cực, khả năng tiếp cận và sử dụng nguồn lực hỗ trợ.

Đáng chú ý, hiệu quả tập huấn phụ thuộc đáng kể vào nền tảng kinh nghiệm trước đó của giáo viên. Nhóm giáo viên chưa từng được đào tạo có mức tăng trưởng nhanh hơn về kiến thức và tự tin, trong khi nhóm đã có nền tảng đạt điểm cao ngay từ đầu và có biên độ tăng thấp hơn – một biểu hiện điển hình của hiện tượng “trần điểm” trong đánh giá các chương trình đào tạo (Blume et al., 2019). Điều này cho thấy, khi thiết kế và triển khai các chương trình phát triển chuyên môn, cần tính đến sự đa dạng về trình độ đầu vào của đội ngũ giáo viên.

Thái độ tích cực và sự hài lòng cao: Nền tảng cho chuyển đổi thực hành

Một phát hiện đáng chú ý là thái độ của giáo viên đối với vấn đề sức khỏe tâm thần học sinh hầu như không thay đổi trước và sau khóa tập huấn, bởi điểm số ban đầu vốn đã ở mức tích cực cao. Đây không phải là hạn chế của chương trình mà là tín hiệu đáng mừng, phản ánh sự chuyển biến về nhận thức xã hội trong môi trường giáo dục (Childs et al., 2025).

Bên cạnh đó, mức độ hài lòng của giáo viên với chương trình đạt cao, không có sự khác biệt giữa những người có hoặc không có kinh nghiệm trước. Giáo viên đánh giá cao tính phù hợp văn hóa, tính thực tiễn, mức độ hấp dẫn và khả năng áp dụng trực tiếp của chương trình. Đây là những yếu tố quan trọng giúp chuyển hóa kiến thức tập huấn thành hành vi nghề nghiệp cụ thể, đồng thời tạo động lực để giáo viên duy trì và phát triển năng lực sau khóa học (Hutchins, 2009).

Hàm ý chính sách: Từ đại trà đến phân tầng chiến lược

Những kết quả trên gợi mở hướng tiếp cận chiến lược trong triển khai các chương trình phát triển chuyên môn về sức khỏe tâm thần cho giáo viên. Nếu áp dụng đại trà, chương trình giúp xây dựng nền tảng chung về năng lực phát hiện và hỗ trợ cho toàn bộ đội ngũ. Tuy nhiên, để tối ưu hóa nguồn lực tài chính và thời gian, có thể áp dụng mô hình phân tầng: tập trung chuyên sâu hơn vào nhóm giáo viên chưa từng được đào tạo, đồng thời thiết kế các khóa bồi dưỡng nâng cao phù hợp với nhóm đã có nền tảng.

Cách tiếp cận này phù hợp với định hướng quốc tế về phát triển năng lực nghề nghiệp liên tục (continuous professional development) cho giáo viên (OECD, 2021), thay vì tổ chức các khóa học độc lập ngắn hạn. Khi khối lượng công việc của giáo viên ngày càng gia tăng, việc bồi dưỡng cần gắn kết chặt chẽ với nhu cầu thực tiễn, có tính ứng dụng cao và tạo ra thay đổi bền vững.

Khuyến nghị chính sách cho giáo dục Việt Nam

Tại Việt Nam, sức khỏe tâm thần học đường đã được xác định là một nội dung ưu tiên trong chiến lược phát triển giáo dục. Nhiều văn bản quan trọng đã được ban hành, tạo hành lang chính sách cho việc tích hợp chăm sóc sức khỏe tâm thần vào hệ thống giáo dục quốc dân. Cụ thể: Quyết định số 1660/QĐ-TTg ngày 02/10/2021 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình Sức khỏe học đường giai đoạn 2021–2025, đặt mục tiêu 50% trường học thực hiện đánh giá phát hiện sớm các yếu tố nguy cơ sức khỏe tâm thần, 100% học sinh được giáo dục sức khỏe, và ít nhất 60% trường nông thôn ứng dụng phần mềm theo dõi sức khỏe học sinh; Quyết định số 2138/QĐ-BGDĐT ngày 03/8/2022 của Bộ Giáo dục và Đào tạo phê duyệt Kế hoạch giáo dục sức khỏe tâm thần cho trẻ em, học sinh giai đoạn 2022–2025, nhấn mạnh việc xây dựng chương trình giáo dục phù hợp theo lứa tuổi, bồi dưỡng đội ngũ giáo viên, cán bộ tư vấn học đường và huy động cộng đồng tham gia; Quyết định số 2616/QĐ-BYT của Bộ Y tế ban hành Kế hoạch thực hiện Chương trình sức khỏe học đường và y tế trường học giai đoạn 2022–2025, tăng cường phối hợp liên ngành giữa ngành giáo dục và y tế nhằm phát hiện, tư vấn và hỗ trợ sớm các trường hợp có nguy cơ.

Trên cơ sở này, có thể đề xuất một số định hướng cụ thể:

Thứ nhất, cần xây dựng chương trình bồi dưỡng bắt buộc về hỗ trợ sức khỏe tâm thần cho toàn bộ giáo viên phổ thông, đặc biệt ở cấp tiểu học và trung học cơ sở – nơi giáo viên có nhiều cơ hội phát hiện sớm những biểu hiện bất thường ở học sinh.

Thứ hai, nên thiết kế chương trình đào tạo theo mô hình phân tầng, kết hợp đào tạo phổ cập cơ bản và các khóa nâng cao cho nhóm giáo viên đã có nền tảng, nhằm tránh lãng phí nguồn lực và tạo điều kiện phát triển năng lực chuyên sâu.

Thứ ba, cần tăng cường cơ chế phối hợp liên ngành giữa giáo dục và y tế theo định hướng của Quyết định 2616/QĐ-BYT, bảo đảm giáo viên có điểm tựa chuyên môn khi phát hiện học sinh cần hỗ trợ.

Thứ tư, cần thiết lập hệ thống đánh giá, theo dõi và tái bồi dưỡng định kỳ, tránh tình trạng tập huấn một lần rồi bỏ ngỏ, nhằm duy trì hiệu quả lâu dài và thích ứng với các thay đổi xã hội.

Xây nền cho một môi trường học đường an toàn và nhân văn

Phát triển chuyên môn cho giáo viên về sức khỏe tâm thần không chỉ đơn thuần là nâng cao kiến thức, mà là một chiến lược hệ thống để xây dựng văn hóa nhà trường lấy học sinh làm trung tâm. Giáo viên được trang bị năng lực nhận diện và hỗ trợ sẽ trở thành lực lượng nòng cốt phát hiện sớm, can thiệp kịp thời và kết nối học sinh với các nguồn lực phù hợp.

Trong bối cảnh Việt Nam đang triển khai đồng bộ nhiều chính sách về sức khỏe học đường, việc đầu tư có chiến lược vào phát triển chuyên môn cho giáo viên chính là “mắt xích” quyết định tính bền vững của chương trình. Khi giáo viên được trao công cụ và sự tự tin, trường học sẽ trở thành không gian an toàn, nơi mỗi học sinh đều có cơ hội được lắng nghe, thấu hiểu và hỗ trợ để phát triển toàn diện về trí tuệ, thể chất và tinh thần.

Vân An

Tài liệu tham khảo:

Adelman, H. S., & Taylor, L. (2009). Mental health in schools: Engaging learners, preventing problems, and improving schools. Corwin Press.

Blume, B. D., Ford, J. K., Surface, E. A., & Olenick, J. (2019). A dynamic model of training transfer. Human Resource Management Review, 29(2), 270–283.

Bommersbach, T. J., McKean, A. J., Olfson, M., & Rhee, T. G. (2023). National trends in mental health–related emergency department visits among youth, 2011–2020. JAMA, 329(17), 1469–1477.

Childs, K. K., Peck, J. H., & Gryglewicz, K. (2025). The Role of Professional Development in Shaping Teachers’ Youth Mental Health First Aid Experiences: Does Prior Mental Health Training Matter? Education Sciences, 15(8), 937. https://doi.org/10.3390/educsci15080937

Elligson, R. L., Childs, K. K., & Gryglewicz, K. (2021). Youth mental health first aid: Examining the influence of pre-existing attitudes and knowledge on training effectiveness. The Journal of Primary Prevention, 42(6), 549–565.

Gili, M. et al. (2019). Mental disorders as risk factors for suicidal behavior in young people: A meta-analysis. Journal of Affective Disorders, 245, 152–162.

Hadlaczky, G., Hökby, S., Mkrtchian, A., Carli, V., & Wasserman, D. (2014). Mental Health First Aid is an effective public health intervention. International Review of Psychiatry, 26(4), 467–475.

Hutchins, H. M. (2009). In the trainer’s voice: A study of training transfer practices. Performance Improvement Quarterly, 22(1), 69–93.

Jorm, A. F. (2000). Mental health literacy: Public knowledge and beliefs about mental disorders. The British Journal of Psychiatry, 177(5), 396–401.

Kelly, C. M. et al. (2011). Youth Mental Health First Aid: A description of the program and an initial evaluation. International Journal of Mental Health Systems, 5(1), 4.

Kitchener, B. A., & Jorm, A. F. (2004). Mental Health First Aid training in a workplace setting: A randomized controlled trial. BMC Psychiatry, 4, 23.

Noltemeyer, A. et al. (2020). Youth mental health first aid: Initial outcomes of a statewide rollout in Ohio. Journal of Applied School Psychology, 36(1), 1–19.

OECD. (2021). Teachers Getting the Best out of Their Students. OECD Publishing.

Piao, J. et al. (2022). Alarming changes in the global burden of mental disorders in children and adolescents. European Child & Adolescent Psychiatry, 31(11), 1827–1845.