Trí tuệ nhân tạo trong giáo dục khoa học mầm non: Cơ hội, giới hạn và định hướng cho Việt Nam

Giai đoạn đầu đời và vai trò nền tảng của khoa học

Nghiên cứu giáo dục đã khẳng định rằng giai đoạn từ 0 đến 8 tuổi là “thời kỳ vàng” của sự phát triển, khi trẻ thể hiện trí tò mò tự nhiên, liên tục đặt câu hỏi và khám phá thế giới thông qua trải nghiệm thực hành (UNESCO, 2022; Eshach & Fried, 2005). Hoạt động khoa học ở lứa tuổi mầm non không chỉ nuôi dưỡng trí tò mò mà còn giúp trẻ rèn luyện khả năng quan sát, tư duy phản biện, giải quyết vấn đề và sáng tạo – những năng lực thiết yếu cho học tập suốt đời (Larimore, 2020; Murray, 2019).

Tuy nhiên, thực tế cho thấy tại nhiều quốc gia, giáo dục khoa học mầm non thường chưa được đầu tư đúng mức. Thiếu tài liệu, hạn chế về kiến thức chuyên môn của giáo viên, thời gian eo hẹp và quy mô lớp học đông khiến việc triển khai hoạt động khoa học trở nên khó khăn (Raviv & Galili, 2024; Yıldırım, 2021). Tình trạng này dễ dẫn đến sự suy giảm hứng thú và thành tích khoa học ở trẻ em khi bước vào các bậc học cao hơn (Drymiotou et al., 2021).

ChatGPT và viễn cảnh tái thiết kế lớp học mầm non

ChatGPT, với khả năng xử lý ngôn ngữ tự nhiên, có thể gợi ý các hoạt động phù hợp với độ tuổi, đề xuất cách tận dụng vật liệu rẻ tiền hoặc sẵn có để tổ chức thí nghiệm đơn giản, đồng thời cung cấp kịch bản trò chơi học tập giàu tính tương tác. Nhờ đó, giáo viên có thể tiết kiệm thời gian chuẩn bị bài giảng và mở rộng kho ý tưởng sư phạm (Kasneci et al., 2023).

Một khảo sát với 33 giáo viên mầm non tại Thổ Nhĩ Kỳ cho thấy ChatGPT giúp khắc phục tình trạng thiếu tài nguyên, tạo điều kiện để cá nhân hóa hoạt động học tập và gắn kết gia đình thông qua việc gợi ý hoạt động khoa học tại nhà. Giáo viên đánh giá cao khả năng phản hồi tức thì và các hướng dẫn chi tiết, coi đây là công cụ bổ trợ hữu ích trong thiết kế bài học (Uğraş, Çakır, Zacharis & Kalogiannakis, 2025).

Điều đáng chú ý là ChatGPT không chỉ hỗ trợ trong phạm vi lớp học mà còn có thể đóng vai trò cầu nối với phụ huynh. Bằng cách gợi ý các hoạt động đơn giản tại nhà, công cụ này tạo điều kiện để cha mẹ cùng tham gia quá trình học tập, từ đó củng cố sự liên tục của trải nghiệm học tập và gia tăng tính bền vững (Bunijevac, 2017; Roy & Giraldo-García, 2018).

Mặt trái của đổi mới: Khi công nghệ trở thành "con dao hai lưỡi"

Bên cạnh lợi ích, ChatGPT cũng đặt ra nhiều giới hạn. Một số giáo viên lo ngại rằng sự phụ thuộc quá mức vào công cụ có thể làm suy giảm năng lực sáng tạo và bản sắc nghề nghiệp vốn hình thành từ kinh nghiệm sư phạm. AI không thể thay thế được sự kết nối cảm xúc, vốn giữ vai trò then chốt trong giáo dục mầm non, nơi tình cảm và sự gắn bó giữa thầy và trò là điều kiện tiên quyết cho sự phát triển của trẻ (Whalen & Mouza, 2023).

Ngoài ra, nguy cơ thông tin sai lệch và rủi ro đạo đức ngày càng hiện hữu. Các nghiên cứu chỉ ra rằng mô hình ngôn ngữ có thể tạo ra nội dung thiếu chính xác hoặc gây hiểu nhầm (Shen et al., 2023). Đồng thời, dữ liệu cá nhân của trẻ – nhóm dễ bị tổn thương – cần được bảo vệ nghiêm ngặt theo các chuẩn mực quốc tế về quyền trẻ em và an toàn thông tin (Rahman & Watanobe, 2023). Nếu không có khung pháp lý chặt chẽ, việc triển khai AI trong mầm non có thể gây ra hệ lụy lâu dài.

Kinh nghiệm toàn cầu: Hướng đến cách tiếp cận cân bằng

Các bằng chứng quốc tế cho thấy ChatGPT nên được sử dụng như công cụ bổ trợ, không thay thế giáo viên. Để công nghệ phát huy hiệu quả, việc triển khai cần song hành với các chương trình bồi dưỡng năng lực số cho giáo viên, giúp họ hiểu cách sử dụng AI một cách phản biện và có trách nhiệm (Kasneci et al., 2023). Bên cạnh đó, cần có khung hướng dẫn đạo đức và pháp lý rõ ràng, bao gồm quyền riêng tư dữ liệu và cơ chế kiểm soát nội dung (Halaweh, 2023).

Đặc biệt, kinh nghiệm từ nhiều quốc gia cho thấy sự tham gia của gia đình là yếu tố quyết định đến sự thành công của việc ứng dụng AI. Khi cha mẹ cùng tham gia hoạt động học tập với trẻ, công nghệ sẽ trở thành cầu nối chứ không phải rào cản (Roy & Giraldo-García, 2018).

Khuyến nghị cho Việt Nam: Từ cơ hội đến chiến lược bền vững

Trong bối cảnh Việt Nam đang triển khai Nghị quyết 57-NQ/TW (2024) về khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, cùng với Quyết định 1002/QĐ-TTg (2025) về đào tạo nguồn nhân lực phục vụ phát triển công nghệ cao, việc ứng dụng AI trong giáo dục mầm non cần được nhìn nhận như một chiến lược lâu dài. Từ kinh nghiệm quốc tế, có thể đề xuất ba nhóm khuyến nghị:

Thứ nhất, tích hợp năng lực số vào đào tạo giáo viên mầm non. Việt Nam có thể học hỏi từ mô hình đào tạo của OECD, trong đó năng lực sử dụng công nghệ được xem như một phần cốt lõi của chuẩn nghề nghiệp giáo viên (OECD, 2021). Các chương trình đào tạo cần cung cấp kỹ năng thiết kế hoạt động gắn AI, đồng thời nhấn mạnh nguyên tắc giữ vai trò trung tâm của giáo viên trong kết nối cảm xúc và định hướng học tập.

Thứ hai, xây dựng khung pháp lý và hướng dẫn đạo đức về AI trong mầm non. Kinh nghiệm châu Âu cho thấy, việc áp dụng AI trong giáo dục chỉ thành công khi có cơ chế bảo mật dữ liệu và tiêu chuẩn minh bạch thông tin (European Commission, 2021). Việt Nam cần nhanh chóng ban hành các quy định cụ thể về bảo vệ dữ liệu trẻ em, đồng thời thiết lập cơ chế đánh giá chất lượng và kiểm định nội dung do AI tạo ra.

Thứ ba, thí điểm mô hình kết hợp nhà trường – gia đình – cộng đồng. AI có thể đóng vai trò cầu nối, nhưng yếu tố bền vững đến từ sự tham gia của phụ huynh và cộng đồng địa phương. Các hoạt động thí điểm ở vùng nông thôn, miền núi – nơi thiếu hụt tài nguyên học tập – có thể là “phòng thí nghiệm tự nhiên” để đánh giá hiệu quả thực sự của ChatGPT trong bối cảnh hạn chế cơ sở hạ tầng.

Những khuyến nghị này không chỉ nhằm khai thác lợi ích từ công nghệ mà còn để đảm bảo rằng quá trình chuyển đổi số trong giáo dục mầm non ở Việt Nam đi theo hướng nhân văn, lấy trẻ em làm trung tâm, đồng thời phù hợp với mục tiêu nâng cao chất lượng giáo dục trong kỷ nguyên số.

Trí tuệ nhân tạo nói chung và ChatGPT nói riêng đang mở ra triển vọng tái định hình giáo dục khoa học mầm non. Công cụ này có thể giúp giáo viên tiết kiệm thời gian, tăng khả năng sáng tạo, cá nhân hóa học tập và kết nối gia đình. Tuy nhiên, những giới hạn về thông tin, đạo đức và vai trò của mối quan hệ thầy – trò cho thấy AI chỉ có giá trị khi được sử dụng một cách thận trọng, cân bằng và định hướng rõ ràng. Với sự chuẩn bị kỹ lưỡng về chính sách, đào tạo và hạ tầng, Việt Nam có thể tận dụng AI như một “trợ thủ” để nâng cao chất lượng giáo dục mầm non, đồng thời bảo toàn giá trị nhân văn của nghề giáo.

Vân An

Tài liệu tham khảo

Bunijevac, M. (2017). Parental involvement as an important factor for successful education. CEPS Journal, 7(3), 137–153.

Darling-Hammond, L., Flook, L., Cook-Harvey, C., Barron, B., & Osher, D. (2020). Implications for educational practice of the science of learning and development. Applied Developmental Science, 24(2), 97–140.

Drymiotou, I., Constantinou, C. P., & Avraamidou, L. (2021). Enhancing students’ interest in science and understandings of STEM careers. International Journal of Science Education, 43(5), 717–736.

Eshach, H., & Fried, M. N. (2005). Should science be taught in early childhood? Journal of Science Education and Technology, 14(3), 315–336.

European Commission. (2021). Ethics Guidelines for Trustworthy AI in Education. Brussels: EU Publications.

Halaweh, M. (2023). ChatGPT in education: Strategies for responsible implementation. Contemporary Educational Technology, 15(2), ep421.

Kasneci, E., Sessler, K., Küchemann, S., et al. (2023). ChatGPT for good? On opportunities and challenges of large language models for education. Learning and Individual Differences, 103, 102274.

Larimore, R. A. (2020). Preschool science education: A vision for the future. Early Childhood Education Journal, 48(5), 703–714.

Murray, J. (2019). Routes to STEM: Nurturing science, technology, engineering and mathematics in early years education. International Journal of Early Years Education, 27(3), 219–221.

OECD. (2021). Teachers and Leaders in Education: Preparing for a Digital Future. Paris: OECD Publishing.

Rahman, M. M., & Watanobe, Y. (2023). ChatGPT for education and research: Opportunities, threats, and strategies. Applied Sciences, 13(9), 5783.

Raviv, A., & Galili, I. (2024). Preschool teachers’ attitudes towards the implementation of science and technology studies in preschool. Early Childhood Education Journal, 52(4), 575–585.

Roy, M., & Giraldo-García, R. (2018). The role of parental involvement and social/emotional skills in academic achievement: Global perspectives. School Community Journal, 28(2), 29–46.

Shen, Y., Heacock, L., Elias, J., et al. (2023). ChatGPT and other large language models are double-edged swords. Radiology, 307(2), e230163.

UNESCO. (2022). Early Childhood Care and Education: An investment in wellbeing, gender equality, social cohesion, and lifelong learning. Paris: UNESCO.

Uğraş, M., Çakır, Z., Zacharis, G., & Kalogiannakis, M. (2025). ChatGPT in Early Childhood Science Education: Can It Offer Innovative Effective Solutions to Overcome Challenges? Computers, 14(9), 368. https://doi.org/10.3390/computers14090368

Whalen, J., & Mouza, C. (2023). ChatGPT: Challenges, opportunities, and implications for teacher education. Contemporary Issues in Technology and Teacher Education, 23(1), 1–23.

Yıldırım, B. (2021). Preschool STEM activities: Preschool teachers’ preparation and views. Early Childhood Education Journal, 49(2), 149–162.