Tự chủ gắn liền với trách nhiệm giải trình: Động lực cho đột phá phát triển GDNN trong bối cảnh CMCN 4.0

Giáo dục nghề nghiệp trước yêu cầu đột phá

Trong hơn một thập kỷ qua, chủ trương về quyền tự chủ trong giáo dục đã được Đảng và Nhà nước ta luôn nhất quán, kiên trì và từng bước phát triển thông qua nhiều văn kiện quan trọng: Nghị quyết số 29-NQ/TW (2013) là văn kiện mang tính nền tảng, lần đầu tiên đặt ra yêu cầu phải mở rộng quyền tự chủ cho các cơ sở giáo dục, coi đó là động lực quan trọng để đổi mới, nâng cao chất lượng và hiệu quả đào tạo. Nghị quyết số 19-NQ/TW (2017) mở rộng khuôn khổ cho quyền tự chủ trong cung ứng dịch vụ công, trong đó có giáo dục, với tinh thần tinh gọn tổ chức, tăng tính tự chủ, tự chịu trách nhiệm, giảm dần bao cấp, nâng cao hiệu quả hoạt động. Kết luận số 91-KL/TW (2024) của Bộ Chính trị khẳng định vai trò then chốt của giáo dục nghề nghiệp, đồng thời đặt ra yêu cầu mở rộng quyền tự chủ, gắn liền với trách nhiệm giải trình, coi đây là nguyên tắc quan trọng để nâng cao niềm tin xã hội, bảo đảm chất lượng đào tạo.

Đặc biệt, Nghị quyết số 71-NQ/TW (2025) của Bộ Chính trị đã đưa ra một điểm mới mang tính đột phá: khẳng định quyền tự chủ đầy đủ, toàn diện của các cơ sở giáo dục, không phụ thuộc vào mức độ tự chủ tài chính. Đây là sự thay đổi căn bản trong tư duy của Đảng ta về quản trị giáo dục: xóa bỏ quan niệm trước đây “chỉ những cơ sở tự bảo đảm tài chính mới được hưởng quyền tự chủ”, thay vào đó khẳng định tự chủ là một quyền mang tính nguyên tắc của mọi cơ sở giáo dục nghề nghiệp, bất kể quy mô hay năng lực tài chính. Tự chủ không chỉ giới hạn ở vấn đề tài chính, mà còn thể hiện ở việc chủ động xây dựng và triển khai chương trình đào tạo, đổi mới phương pháp giảng dạy, tổ chức bộ máy, phát triển đội ngũ, mở rộng hợp tác quốc tế và gắn kết chặt chẽ với doanh nghiệp, thị trường lao động.

Thực tiễn, sau nhiều năm đổi mới, GDNN đã đạt được những bước tiến đáng ghi nhận: mạng lưới cơ sở ngày càng rộng, một số ngành nghề tiếp cận chuẩn khu vực và quốc tế, nhiều cơ sở đã có liên kết chặt chẽ với doanh nghiệp. Tuy nhiên, so với yêu cầu phát triển đất nước trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0, toàn cầu hóa và cạnh tranh nhân lực ngày càng gay gắt, hệ thống giáo dục nghề nghiệp còn nhiều hạn chế: Quyền tự chủ còn nửa vời, nhiều trường vẫn phải chờ xin phép trong những việc lẽ ra có thể chủ động; sự sáng tạo bị bó hẹp. Trách nhiệm giải trình chưa rõ ràng, dữ liệu thiếu minh bạch, cơ chế giám sát còn hình thức, xã hội khó đánh giá chất lượng thực. Mối liên kết với doanh nghiệp chưa đủ chặt, đào tạo còn nặng lý thuyết, thiếu thực hành, thiếu chuẩn nghề nghiệp thống nhất. Nguồn lực tài chính và nhân sự còn phân tán, ngân sách phân bổ theo cơ chế bình quân, chưa gắn kết với kết quả đầu ra; đội ngũ nhà giáo nghề chưa được khuyến khích đổi mới, chưa có đủ điều kiện để cập nhật công nghệ.

Nguyên tắc tự chủ gắn với trách nhiệm giải trình

Tự chủ trong giáo dục được hiểu là việc trao quyền cho các cơ sở giáo dục trong việc quyết định một số hoặc toàn bộ nội dung liên quan đến hoạt động chuyên môn, tổ chức bộ máy, tài chính và nhân sự trong khuôn khổ pháp luật quy định. Trong lĩnh vực GDNN, tự chủ không chỉ là một công cụ quản lý, mà còn là một chiến lược phát triển nhằm tăng tính linh hoạt, sáng tạo và nâng cao hiệu quả hoạt động của các cơ sở đào tạo nghề.

Cơ chế tự chủ trong GDNN thường bao gồm: Tự chủ về tổ chức và nhân sự: Các cơ sở GDNN được quyền quyết định cơ cấu tổ chức, tuyển dụng, bổ nhiệm và sử dụng lao động theo quy định của pháp luật; Tự chủ chuyên môn, học thuật: Bao gồm quyền tự xây dựng chương trình đào tạo, tự xác định chỉ tiêu tuyển sinh, tổ chức giảng dạy và đánh giá kết quả học tập, mở ngành, nghề, đăng ký ngành nghề đào tạo; tổ chức hoạt động nghiên cứu khoa học và công nghệ; hợp tác, liên doanh, liên kết; bảo đảm chất lượng, ban hành quy chế tổ chức, hoạt động của trường…; Tự chủ tài chính và tài sản: Cơ sở GDNN được giao quyền chủ động trong việc sử dụng ngân sách được cấp, quyết định các khoản thu, chi ngoài ngân sách; được khai thác, sử dụng và phát triển tài sản được giao. Việc thực hiện tự chủ tài chính góp phần nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn lực và giảm gánh nặng ngân sách nhà nước.

Tự chủ luôn phải đi đôi với trách nhiệm giải trình. Khi các cơ sở GDNN được trao quyền tự quyết nhiều hơn, thì đồng thời cũng phải chịu trách nhiệm trước nhà nước, người học và xã hội về kết quả hoạt động của mình. Trách nhiệm giải trình thể hiện ở việc minh bạch hóa thông tin, báo cáo tài chính, kết quả đào tạo, hiệu quả sử dụng nguồn lực, cũng như mức độ hài lòng của người học và doanh nghiệp. Tự chủ và giải trình không phải là hai thái cực đối lập mà là hai yếu tố tương hỗ, góp phần xây dựng một nền GDNN hiện đại, dân chủ và hiệu quả.

Tự chủ là nền tảng để GDNN nâng cao chất lượng, đáp ứng yêu cầu nhân lực chất lượng cao (Ảnh minh họa GDNN, nguồn Internet)

Nghị quyết 71-NQ/TW: Hành lang pháp lý quan trọng tạo đột phá trong GDNN

Nghị quyết 71-NQ/TW đã tạo hành lang pháp lý quan trọng để thúc đẩy cơ chế tự chủ gắn với trách nhiệm giải trình trong các cơ sở giáo dục nghề nghiệp (GDNN). Tự chủ được khẳng định là nguyên tắc cốt lõi, cần bảo đảm đồng bộ ở tổ chức, nhân sự, chuyên môn và tài chính, đi liền với công khai, minh bạch và nghĩa vụ giải trình.

Theo tinh thần Nghị quyết, mọi cơ sở GDNN, không phân biệt tiềm lực, đều có cơ hội phát huy tính chủ động, sáng tạo trong quản lý, đào tạo, nghiên cứu và hợp tác. Đây là động lực thúc đẩy cạnh tranh lành mạnh, đổi mới và nâng cao chất lượng trên diện rộng. Cùng với quyền quyết định về chương trình, nhân sự, hợp tác quốc tế, các cơ sở GDNN có nghĩa vụ công khai kết quả đầu ra, minh bạch tài chính, khẳng định hiệu quả xã hội. Sự cân bằng giữa quyền và nghĩa vụ vừa khuyến khích sáng tạo, vừa bảo đảm kỷ cương. Nghị quyết cũng mở rộng không gian hợp tác và hội nhập quốc tế, tạo điều kiện để các cơ sở tiếp cận chương trình tiên tiến, gắn kết doanh nghiệp và tổ chức quốc tế, từ đó nâng cao chuẩn mực, năng lực cạnh tranh của lao động Việt Nam.

Kinh nghiệm quốc tế: Phát triển GDNN bền vững bằng cách trao quyền

Trong các nghiên cứu hiện nay về GDNN trên thế giới thì năm 2015 được coi là năm khởi đầu cho một giai đoạn phát triển mới của giáo dục nói chung, GDNN nói riêng. Đó là năm chuyển giao giữa việc thực hiện các mục tiêu thiên niên kỷ sang các mục tiêu phát triển bền vững SDG. Mục tiêu đến năm 2030 GDNN không chỉ còn là giáo dục cung cấp kỹ năng cần thiết để người học có được việc làm mà còn phải góp phần vào sự phát triển bền vững thông qua những đóng góp vào bình đẳng giới, công bằng xã hội, bảo vệ môi trường. 

Trong Khuyến nghị năm 2015 của UNESCO về GDNN xác định tầm nhìn: phát triển GDNN bền vững bằng cách trao quyền cho các cá nhân, tổ chức, doanh nghiệp, cộng đồng để thúc đẩy việc làm, công việc đàng hoàng và HTSĐ nhằm xúc tiến tăng trưởng kinh tế toàn diện và bao trùm, cạnh tranh, công bằng xã hội và bền vững môi trường (UNESCO, 2015).

Tại Hội nghị Thượng đỉnh Chuyển đổi giáo dục do Tổng Thư ký Liên Hợp Quốc chủ trì tháng 9/2022 tại New York đã ra tuyên bố “Cùng nhau chuyển đổi giáo dục vì các tương lai công bằng và bền vững”. Theo đó, GDNN cũng phải chuyển đổi để đáp ứng thành công tiến trình chuyển đổi của các nền kinh tế và các xã hội sang xanh, số và bao trùm.

Tại nhiều quốc gia trên thế giới đã thiết lập cơ chế kiểm định độc lập và đánh giá công khai như một phần không thể tách rời của tự chủ. OECD (2018) nhấn mạnh: Tự chủ mà không có giám sát và đánh giá chất lượng là con đường dễ dẫn tới sự mất kiểm soát và suy giảm chất lượng; Tự chủ và quyền tự chủ ở các quốc gia có 4 mô hình: Mô hình Nhà nước quản lý - kiểm soát hoàn toàn - “state control”; Mô hình bán tự chủ - “semi-autonomous”; Mô hình bán độc lập - “semi-i.ndependent”; Mô hình độc lập - “independent”. Như vậy, Việt Nam sẽ học hỏi và đi theo mô hình tự chủ nào trên thế giới khi chúng ta hội nhập quốc tế? Đây là một nội dung quan trọng đóng góp vào quá trình xây dựng hành lang pháp lý cho sự phát triển bứt phá đối với GDNN hiện nay.

Luật Giáo dục Nghề nghiệp mới: Chìa khóa cho đột phá phát triển

Luật Giáo dục và Luật GDNN hiện hành đều khẳng định nguyên tắc tự chủ toàn diện của cơ sở GDNN, đặc biệt về tài chính, tổ chức và đào tạo, đã phân định rõ giữa quyền tự chủ và trách nhiệm giải trình, đồng thời quy định chế tài nếu cơ sở vi phạm hoặc không đủ năng lực. Tại Khoản 2, Điều 101 Luật giáo dục quy định: Cơ sở giáo dục dân lập, cơ sở giáo dục tư thục hoạt động theo nguyên tắc tự chủ về tài chính. Điều 25 Luật GDNN quy định: Cơ sở GDNN tự chủ trong các hoạt động thuộc các lĩnh vực tổ chức và nhân sự, tài chính và tài sản, đào tạo và công nghệ, hợp tác quốc tế, bảo đảm chất lượng đào tạo theo quy định của pháp luật; có trách nhiệm giải trình trước cơ quan nhà nước có thẩm quyền, người học và xã hội về tổ chức, quản lý hoạt động và chất lượng đào tạo của mình.

Mới đây nhất, dự thảo Luật GDNN sửa đổi dự kiến quy định các nội dung về tự chủ như sau: Tự chủ và trách nhiệm giải trình của cơ sở GDNN; Cơ sở GDNN thực hiện quyền tự chủ bao gồm: Tự chủ trong tổ chức và nhân sự, hoạt động đào tạo, hợp tác và đầu tư; Tự chủ trong ứng dụng khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo; Tự chủ về tài chính, tài sản. Cơ sở GDNN thực hiện trách nhiệm giải trình theo quy định của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo. 

Chính phủ quy định chi tiết các nội dung tự chủ về tài chính, tài sản và đầu tư của các cơ sở GDNN; quy định cơ chế giám sát, hạn chế quyền tự chủ. Dự thảo sửa đổi tiếp tục kế thừa và cụ thể hóa các nội dung nội dung về tự chủ trước đây, làm rõ hơn phạm vi tự chủ và bổ sung cơ chế giám sát. Điều này cho thấy xu hướng thúc đẩy tự chủ đi đôi với nâng cao trách nhiệm và minh bạch trong GDNN.

Tự chủ và trách nhiệm giải trình: Vai trò của Hiệu trưởng?

Theo chủ trương của Nghị quyết 71- NQ/TW về việc không tổ chức hội đồng trường trong các cơ sở giáo dục công lập, tăng cường vai trò lãnh đạo toàn diện, trực tiếp của tổ chức đảng, thực hiện bí thư cấp ủy kiêm người đứng đầu cơ sở giáo dục. Đây là mô hình quản trị mới theo hướng tinh gọn bộ máy, nâng cao hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả trong quản trị, quản lý, giảm thiểu tình trạng chồng chéo, tạo điều kiện để cơ sở GDNN thích ứng và đáp ứng kịp thời những thay đổi của thị trường lao động và nhu cầu của người học. Tuy nhiên, mô hình mới cũng tiềm ẩn rủi ro về việc tập trung quyền lực, gây áp lực công việc lên một cá nhân, và có thể ảnh hưởng đến tính dân chủ trong hoạt động quản trị. Bên cạnh đó là thách thức không nhỏ về phẩm chất và năng lực khi người đứng đầu cơ sở GDNN vừa là lãnh đạo chính trị vừa là nhà quản trị chuyên nghiệp, phải được đào tạo bài bản về quản lý giáo dục hiện đại và trách nhiệm giải trình.

Theo GS. TSKh Phạm Đỗ Nhật Tiến: Để mô hình quản trị mới thực sự phát huy hiệu lực, hiệu quả, cần phải xây dựng các cơ chế cân bằng quyền lực, tránh hiện tượng lạm quyền và chủ quan trong quản trị, quản lý. Sự mất cân bằng giữa quyền tự chủ và trách nhiệm giải trình rất dễ dẫn đến hệ quả tiêu cực như thiếu minh bạch, giảm uy tín của cơ sở GDNN, ảnh hưởng đến chất lượng đào tạo và niềm tin của các bên liên quan.

PGS. TS Nguyễn Tiến Đông – Hiệu trưởng Trường Cao đẳng Lý Thái Tổ: Tự chủ trong GDNN không chỉ là quyền mà còn là trách nhiệm, tự chủ về chương trình, tổ chức, tài chính, nhân sự là nền tảng cho các cơ sở GDNN phát huy tính chủ động sáng tạo và nâng cao chất lượng. Hiện tại, Trường Cao đẳng Lý Thái Tổ đã chủ động xây dựng các chương trình đào tạo mới như: Chương trình đào tạo 1+1=1, mô hình đào tạo hợp tác với các doanh nghiệp. Với mô hình  kết hợp với doanh nghiệp, một năm học đào tạo theo chương trình, 1 năm làm việc theo các vị trí việc làm tại các doanh nghiệp phù hợp với nghề đào tạo.

 Về trách nhiệm giải trình trong các cơ sở GDNN, PGS. TS Nguyễn Tiến Đông cho biết, tự chủ đi đôi với minh bạch trách nhiệm. Hội đồng trường, người học, doanh nghiệp tham gia giám sát tự chủ tạo thành động lực đáp ứng uy tín, niềm tin của xã hội. Với nguồn lực và sự liên kết, GDNN không thể đơn độc mà cần sự hợp tác công – tư với các doanh nghiệp, cùng với tăng cường nguồn lực tài chính, nhân sự… là chìa khóa để huy động sức mạnh tổng hợp.

Trước bối cảnh mới, yêu cầu đặt ra cho GDNN là phải chuyển mạnh sang mô hình tự chủ thực chất gắn liền với trách nhiệm giải trình, coi đây là nền tảng để nâng cao chất lượng, hiệu quả và uy tín của hệ thống giáo dục nghề nghiệp. Nghị quyết 71 của Bộ Chính trị xác định một chủ trương mang tính cách mạng: bảo đảm quyền tự chủ đầy đủ, toàn diện cho các cơ sở GDNN. Đây là bước đi chiến lược, nhằm tháo gỡ các điểm nghẽn thể chế, cơ chế, chính sách, giúp cơ sở GDNN chủ động thích ứng với thị trường lao động biến động trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0 và trí tuệ nhân tạo. Để chủ trương này đi vào thực tiễn, việc thể chế hóa cần hài hòa giữa yêu cầu quản lý và yêu cầu kiến tạo phát triển.

Trịnh Thu