Cá nhân hóa lựa chọn sách: Giải pháp chống lại sự suy giảm hứng thú đọc

Khởi nguồn của sự suy giảm hứng thú đọc

Trong nhiều hệ thống giáo dục, đặc biệt từ bậc tiểu học đến trung học cơ sở, việc đọc sách được xem là nền tảng để phát triển năng lực ngôn ngữ và tư duy. Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu quốc tế đã chỉ ra rằng thái độ đọc của học sinh có xu hướng suy giảm rõ rệt từ lớp 4 trở đi, giai đoạn Chall và Jacobs (2003) gọi là “sự suy giảm lớp bốn”. Đây là lúc học sinh chuyển từ đọc các văn bản đơn giản, quen thuộc sang tiếp cận những văn bản phức tạp hơn, chứa nhiều khái niệm mới, khó hiểu và đòi hỏi kỹ năng cao hơn. Nếu học sinh không chọn được những cuốn sách phù hợp với năng lực và hứng thú của mình, trải nghiệm đọc dễ trở thành nguồn gốc gây thất vọng, từ đó kéo theo sự giảm sút thái độ đọc và khả năng đọc (Locher, Becker, & Pfost, 2019).

Để giải quyết vấn đề này, nhiều trường học đã làm phong phú thêm thư viện trường học và triển khai các chương trình Đọc thầm độc lập (Independent Silent Reading – ISR), trong đó học sinh được khuyến khích tự chọn sách và đọc trong khoảng thời gian cố định. Mục tiêu là gia tăng thời gian tiếp xúc với chữ viết và kích thích cảm giác tự chủ của học sinh, từ đó nâng cao động lực đọc tự chủ trong hoạt động đọc. Tuy nhiên, các bằng chứng thực nghiệm lại cho thấy kết quả không ổn định, thậm chí đôi khi ISR còn trở thành nguồn gốc của trải nghiệm tiêu cực nếu học sinh chọn nhầm sách không phù hợp.

Thực trạng và thách thức trong lựa chọn sách

Một trong những nguyên nhân chính khiến ISR chưa phát huy hiệu quả là việc học sinh gặp khó khăn trong lựa chọn sách. Nhiều em không có kinh nghiệm hay kỹ năng để đánh giá độ phù hợp của một cuốn sách. Các nghiên cứu cho thấy, nhiều học sinh thường chọn sách dựa vào yếu tố bề ngoài như bìa, độ dày hay hoặc độ phổ biến của sách trong nhóm bạn bè (Merga & Roni, 2017). Học sinh từ gia đình ít có thói quen đọc sách càng dễ gặp tình trạng này, do thiếu định hướng từ cha mẹ và ít tiếp xúc với thư viện (Baker, 2003).

Kết quả là, nhiều học sinh lựa chọn phải những cuốn sách vượt quá khả năng ngôn ngữ, dẫn đến việc đọc trở nên nặng nề và dễ nản. Ngược lại, một số em lại chọn sách quá dễ, thiếu tính thách thức, khiến việc đọc không mang lại giá trị phát triển. Cả hai trường hợp này đều có thể gây ra trải nghiệm đọc tiêu cực, dần hình thành tâm lý né tránh đọc và làm giảm động lực học tập.

Các mô hình hỗ trợ lựa chọn sách

Để khắc phục khó khăn trên, nhiều mô hình đã được xây dựng nhằm hỗ trợ học sinh lựa chọn sách trong ISR. Các mô hình này bao gồm Scaffolded Silent Reading - nơi giáo viên sắp xếp thư viện theo cấp độ và dạy học sinh chiến lược chọn sách, giúp quá trình tìm sách dễ dàng và hợp lý hơn (Reutzel et al., 2008). Một mô hình khác là R5 (Read, Relax, Reflect, Respond, Rap), trong đó giáo viên theo dõi lựa chọn sách của học sinh và đưa ra hỗ trợ kịp thời cho những em gặp khó khăn trong việc tìm sách phù hợp (Kelley & Clausen-Grace, 2006). Cuối cùng là BOOKMATCH, yêu cầu học sinh điền vào một bảng tiêu chí để tự đánh giá mức độ phù hợp của cuốn sách vừa chọn (Wutz & Wedwick, 2005). Mặc dù những mô hình này đều cho thấy hiệu quả nhất định trong việc cải thiện thái độ và kỹ năng đọc, điểm hạn chế là trách nhiệm lựa chọn cuối cùng vẫn thuộc về học sinh, trong khi nhiều em chưa có đủ kỹ năng và kinh nghiệm để đưa ra quyết định chính xác.

Nghiên cứu của Sande và cộng sự (2022): Cá nhân hóa trong lựa chọn sách

Nghiên cứu của Sande và cộng sự (2022) đề xuất một giải pháp khác: lồng ghép chuyên gia - thủ thư văn học thiếu nhi tham gia trực tiếp vào quá trình chọn sách. Hai nghiên cứu thực nghiệm đã được tiến hành để đánh giá hiệu quả của sự hỗ trợ cá nhân hóa này. Nghiên cứu thứ nhất tập trung vào 136 học sinh lớp 7 và 8 tại bậc trung học nghề, trong đó nhóm thực nghiệm được gặp thủ thư hai tuần một lần để thảo luận về sách trong ba tháng. Kết quả cho thấy, sự hướng dẫn này giúp duy trì thái độ đọc, nhưng tác động rõ rệt chỉ xuất hiện ở học sinh có năng lực đọc tốt hơn. Học sinh yếu hơn ít hưởng lợi, có thể do số sách đọc được trong giai đoạn can thiệp còn hạn chế, nên không đủ tạo ra thay đổi tích cực.

Nghiên cứu thứ hai được tiến hành với 99 học sinh lớp 4 - 6 tại các trường tiểu học, nơi hoạt động ISR được tổ chức hằng ngày. Kết quả cho thấy, nhóm học sinh được hướng dẫn cá nhân hóa có thái độ đọc tích cực hơn so với nhóm đối chứng. Đặc biệt, những học sinh giỏi hơn còn có sự cải thiện rõ rệt về khả năng đọc hiểu.

Thảo luận

Khi tổng hợp hai nghiên cứu, có thể nhận thấy rằng việc hỗ trợ cá nhân hóa trong lựa chọn sách giúp giảm bớt sự suy giảm thái độ đọc, nhất là ở những học sinh khá giỏi. Trong khi đó, học sinh có kỹ năng yếu hơn cần được can thiệp dài hơi hơn để thu được lợi ích. Điều này củng cố giả thuyết rằng trải nghiệm đọc tiêu cực thường bắt nguồn từ việc chọn sách không phù hợp và để ISR trở thành trải nghiệm tích cực, cần có sự hỗ trợ nhằm loại bỏ rào cản này. Sự thay đổi tích cực ấy sẽ khuyến khích một vòng tròn thuận lợi: nhờ những trải nghiệm đọc tích cực, thái độ đọc của học sinh được cải thiện, từ đó sẽ thúc đẩy các hoạt động đọc mở rộng hơn, gia tăng sự quen thuộc với các tựa sách và nâng cao năng lực đọc. Như vậy, chúng ta cũng có thể ngăn ngừa những rào cản cảm xúc bổ sung khi học sinh tiếp cận các văn bản mới. Nếu thiếu hỗ trợ, ISR không chỉ không phát huy tác dụng mà còn có nguy cơ làm giảm hứng thú và kỹ năng đọc.

Đối với bối cảnh Việt Nam, khuyến khích học sinh đọc sách trong trường học đang là một ưu tiên thể hiện qua các chương trình phát triển văn hóa đọc. Tuy nhiên, nhiều thư viện trường học vẫn hạn chế về nguồn sách và thiếu thủ thư chuyên trách. Việc chọn sách của học sinh phần nhiều mang tính ngẫu hứng, thường thiên về truyện tranh hoặc những tác phẩm không phù hợp với độ tuổi và trình độ. Điều này tương tự với những khó khăn mà nghiên cứu quốc tế đã chỉ ra. Nếu các trường có thể xây dựng mô hình ISR có hướng dẫn, kết hợp giữa sự tự chọn và tư vấn từ chuyên gia, hiệu quả đọc sẽ được nâng cao đáng kể. Giáo viên, thủ thư hoặc tình nguyện viên có hiểu biết về sách thiếu nhi hoàn toàn có thể đóng vai trò hướng dẫn, giúp học sinh vừa duy trì cảm giác tự chủ, vừa lựa chọn được sách phù hợp với năng lực và sở thích.

Một số giải pháp thực tiễn có thể áp dụng bao gồm: tăng cường đào tạo giáo viên và thủ thư để họ có kỹ năng tư vấn lựa chọn sách; mở rộng và đa dạng hóa kho sách trong thư viện, đặc biệt chú trọng phân loại theo độ khó và chủ đề; ứng dụng công nghệ để xây dựng hệ thống gợi ý sách dựa trên hồ sơ đọc của học sinh; triển khai thí điểm các chương trình gặp gỡ định kỳ giữa học sinh và người hướng dẫn; và khuyến khích sự tham gia của phụ huynh trong việc định hướng chọn sách tại nhà, từ đó hình thành thói quen đọc chung trong gia đình. Ngoài ra, cần có những chương trình hợp tác giữa trường học và nhà xuất bản để đưa những đầu sách mới, hấp dẫn và phù hợp hơn đến với học sinh, thay vì để các em chỉ tiếp cận những dòng sách thị trường thiếu chọn lọc. Việc tổ chức các hoạt động như ngày hội đọc sách, câu lạc bộ đọc hoặc diễn đàn chia sẻ cảm nhận về sách cũng có thể tạo ra động lực mạnh mẽ, giúp học sinh gắn kết việc đọc với trải nghiệm tập thể tích cực.

Nhìn chung, bằng chứng từ nghiên cứu cho thấy hướng dẫn cá nhân hóa trong lựa chọn sách đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì và phát triển hứng thú đọc của học sinh. Biện pháp này có thể hạn chế sự suy giảm thái độ đọc và cải thiện kỹ năng đọc ở những nhóm học sinh nhất định. Trong bối cảnh Việt Nam, việc kết hợp hỗ trợ cá nhân hóa với các chương trình phát triển văn hóa đọc trong nhà trường sẽ là hướng đi cần thiết để xây dựng nền tảng đọc vững chắc cho học sinh, qua đó góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

Bảo Ngân, Vân An

Tài liệu tham khảo

Locher, F. M., Becker, S., & Pfost, M. (2019). The relation between students’ intrinsic reading motivation and book reading in recreational and school contexts. AERA Open, 5(2), 233285841985204–233285841985214. doi: 10.1177/2332858419852041

Merga, M. K. M., & Roni, S. M. (2017). Choosing strategies of children and the impact of age and gender on library use: Insights for librarians. Journal of Library Administration, 57(6), 607–630. doi: 10.1080/01930826.2017.1340774

Reutzel, D. R., Jones, C. D., Fawson, P. C., & Smith, J. A. (2008). Scaffolded Silent Reading: A complement to Guided Repeated Oral Reading that works!. The Reading Teacher, 62(3), 194–207. doi: 10.1598/RT.62.3.2

Sande, L. van der, Wildeman, I., Bus, A. G., & van Steensel, R. (2022). Personalized Expert Guidance of Students’ Book Choices in Primary and Secondary Education. Reading Psychology, 43(5–6), 380–404. https://doi.org/10.1080/02702711.2022.2113944