Cờ vua vận động – Từ trải nghiệm cá nhân đến giải pháp cho trường học

Cờ vua được thế giới công nhận là môn thể thao trí tuệ, có tác động tích cực đến khả năng tư duy, sáng tạo và quản lý cảm xúc. Tuy nhiên, tại Việt Nam, dù đã có Liên đoàn Cờ Việt Nam hoạt động nhiều năm và đạt một số thành tích quốc tế, bộ môn này vẫn chưa được phổ cập rộng rãi trong trường học. Cờ vua thường chỉ hiện diện trong câu lạc bộ, chủ yếu dành cho học sinh năng khiếu hoặc trường chuyên. Nguyên nhân chính là thiếu công cụ trực quan, hoạt động hấp dẫn và cơ chế hỗ trợ chính sách. Chính khoảng trống này đã mở ra cơ hội cho một mô hình mới – cờ vua vận động phổ cập trong trường học.

Cơ vua vận động mô hình sáng tạo phát triển toàn diện cho học sinh 

Câu chuyện cá nhân và mối duyên với cờ vua

Năm 2000, khi mới 17 tuổi và phải điều trị bạo bệnh nội trú tại Bệnh viện Quân y 108 trong suốt 45 ngày, tác giả có dịp được một bác sĩ tại đây chỉ dẫn bài bản về cách chơi cờ vua. Trò chơi tưởng chừng đơn giản ấy đã giúp tôi nhận ra giá trị đặc biệt của một môn thể thao trí tuệ: không chỉ là giải trí, mà còn là sự rèn luyện tư duy, bản lĩnh và khả năng nắm bắt hiện trạng để vượt qua thử thách.

Hai mươi năm sau, vào năm 2020, giữa bối cảnh đại dịch COVID-19, tác giả có điều kiện nghiên cứu sâu hơn về cờ vua. Từ đây, tác giả đã hình thành ý tưởng kết hợp giữa sự điểm tĩnh của cờ vua và yếu tố vận động thể chất của các môn thể thao khác, hướng tới một mô hình mới: cờ vua vận động.

Trong quá trình hiện thực hóa, tác giả và cộng sự đã tổ chức các buổi thực nghiệm tại nhiều địa điểm công cộng và trường học như Hồ Gươm (Hà Nội), đường hoa Nguyễn Huệ (TP. Hồ Chí Minh), công viên Vị Hoàng (Nam Định), cũng như các trường tại Bắc Ninh, Phú Thọ… Với sự cố vấn chuyên môn của PGS.TS Bùi Ngọc và Đại kiện tướng quốc tế Bùi Vinh – Huấn luyện viên trưởng Đội tuyển cờ vua quốc gia, tôi đã biên soạn “Cẩm nang cờ vua vận động” làm tài liệu hướng dẫn.

Mô hình Cờ vua vận động trên đường phố thu hút sự tham gia gắn kết cộng đồng

Thực trạng tiếp cận cờ vua tại Việt Nam

Mặc dù cờ vua đã được một số trường đưa vào chương trình ngoại khóa, tuy nhiên việc triển khai nhìn chung còn hạn chế: Tổ chức nhỏ lẻ, thiếu công cụ trực quan để tạo hứng thú cho học sinh; Số học sinh được tiếp cận còn rất thấp. Theo một khảo sát thực tế mới chỉ khoảng dưới 10% học sinh từng được hướng dẫn trực tiếp cách chơi cờ vua cơ bản; Nhiều học sinh biết “có môn cờ vua”, nhưng chưa từng cầm quân cờ; do đó, cờ vua vẫn bị coi là “trò chơi của một số ít học sinh giỏi toán”, thay vì trở thành kỹ năng phổ cập.

Kinh nghiệm quốc tế

Tại các nước phương tây như Mỹ, Anh, Pháp: nhiều công viên, trường học trang bị bộ cờ vua khổng lồ ngoài trời, biến hoạt động chơi cờ thành trải nghiệm vận động và gắn kết cộng đồng.

Tại các nước phương đông như Trung Quốc, Nhật Bản: đưa cờ vua/cờ tướng vào trường học dưới dạng “thể thao vận động trí tuệ”, giúp học sinh phát triển khả năng quan sát, ghi nhớ và tư duy chiến lược ngay từ bậc tiểu học.

Những kinh nghiệm trên thế giới này cho thấy: bổ sung yếu tố vận động và trực quan là cách hiệu quả để phổ cập cờ vua cho học sinh đại chúng.

Giải pháp cho Việt Nam: Cờ vua vận động trong trường học

Tại Việt Nam có thể trang bị mỗi trường học có ít nhất 01 bộ cờ vua khổng lồ tại sân trường hoặc thư viện mở. Với chi phí đầu từ khoảng 1.000 USD/bộ, bao gồm bàn cờ ngoài trời và quân cờ composite bền nhẹ, sử dụng lâu dài.

Tổ chức hoạt động vào các khung giờ ra chơi để học sinh tự do trải nghiệm, giờ ngoại khóa giáo viên hoặc phụ huynh tình nguyện tổ chức mini game cho học sinh tham gia, hay tổ chức Ngày hội thể thao trí tuệ: thi đấu cờ vua vận động giữa các lớp/khối.

 Môn Cờ vua vận động giúp học sinh phát triển trí tuệ và vận động thể chất.

Lợi ích đa chiều không chỉ là một trò chơi

Cờ vua vốn được xem là “thể thao trí tuệ”, rèn luyện tư duy logic, óc chiến lược và khả năng giải quyết vấn đề. Tuy nhiên, hình thức truyền thống người chơi ít vận động, chủ yếu ngồi một chỗ, khiến bộ môn này thiếu sự hấp dẫn đối với học sinh phổ thông. Cờ vua vận động ra đời như một sự cách tân, kết hợp bàn cờ khổng lồ với việc học sinh trực tiếp di chuyển quân cờ và mang lại lợi ích đa chiều.  

Đối với học sinh việc tiếp cận cờ vua dễ dàng, trực quan, thú vị; rèn luyện đồng thời thể chất và tư duy; hình thành kỹ năng hợp tác, giao tiếp và tính kỷ luật. Đối với nhà trường: tạo điểm nhấn độc đáo cho sân trường, góp phần xây dựng môi trường giáo dục năng động, hiện đại. Đối với cộng đồng: phụ huynh, giáo viên có thể cùng tham gia, biến cờ vua thành hoạt động gắn kết liên thế hệ.

Bài toán triển khai tại Việt Nam

Chi phí đầu tư cho một bộ cờ vua khổng lồ chỉ khoảng 1.000 USD, nhưng giá trị lan tỏa mang lại vượt xa con số tài chính. Cờ vua vận động được xem là giải pháp khả thi để phổ cập trong trường học, đưa môn thể thao trí tuệ này trở thành kỹ năng sống cơ bản của học sinh Việt Nam. Hình ảnh học sinh reo hò, cười đùa quanh bàn cờ khổng lồ không chỉ là một trò chơi, mà là minh chứng cho sự thay đổi trong giáo dục: từ tiếp cận hàn lâm sang trải nghiệm trực quan, từ trí tuệ cá nhân sang năng lực cộng đồng.

Ngân sách đầu tư cho môn Cờ vua vận động có thể huy động từ nhiều nguồn. Với ngân sách đầu tư từ nhà trường có thể trích từ quỹ giáo dục thể chất hoặc hoạt động ngoại khóa. Ngân sách huy động từ các doanh nghiệp tài trợ (CSR) có phương án gắn logo, bảng ghi nhận tài trợ tại khu vực bàn cờ. Với cơ chế mở rộng hợp tác công – tư: phối hợp giữa trường học, tổ chức giáo dục và doanh nghiệp để nhân rộng mô hình và đạt hiệu quả lâu dài.

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục hiện nay, khi khái niệm “giáo dục toàn diện” ngày càng được nhấn mạnh, cờ vua vận động được xem như một mô hình hội tụ đủ ba yếu tố: giáo dục trí tuệ – phát triển thể chất – gắn kết cộng đồng. Một khoản đầu tư nhỏ nhưng lợi ích lan tỏa lớn, một trò chơi đơn giản nhưng mở ra không gian giáo dục hiện đại – đó là giá trị của cờ vua vận động. Với trải nghiệm, kinh nghiệm học hỏi từ quốc tế, cùng giải pháp đưa cờ vua vận động phổ cập trong trường học phổ thông, tác giả hy vọng một ngày không xa, hình ảnh học sinh reo vui quanh bàn cờ khổng lồ sẽ trở thành quen thuộc trong sân trường Việt Nam.

Tham khảo Cờ vua vận động tại: Cờ vua vận động - Chương trình phát triển hoạt động cờ vua học đường (Bộ GD&ĐT)

K.N - Trịnh Thu

Tài liệu tham khảo

1. Fédération Internationale des Échecs (FIDE). (2020). Chess in Education Commission – Global Survey Report.
2. European Chess Union. (2019). Chess in Schools: Best Practices from Europe.
3. Bộ Giáo dục và Đào tạo Việt Nam. (2022). Báo cáo về hoạt động giáo dục thể chất và thể thao trường học.
4. Vietnam Chess Federation. (2023). Annual Development Report.
5. Li, J. (2018). Intellectual Sports in Chinese Schools: Integration and Impact. Beijing Education Review.