AI trong giáo dục: Giữ vững giá trị nhân văn trong làn sóng công nghệ

Trí tuệ nhân tạo (AI) đang trở thành một trong những lực đẩy mạnh mẽ nhất định hình lại nhiều lĩnh vực của đời sống hiện đại. Trong bức tranh đó, giáo dục nổi lên như một trong những lĩnh vực chịu ảnh hưởng rõ nét nhất từ sự phát triển công nghệ. Tuy nhiên, sự “xâm nhập” của AI vào nhà trường cũng đặt ra những câu hỏi lớn về vai trò của con người, về trách nhiệm đạo đức và những giới hạn của công nghệ trong môi trường học tập. Chương 13 của cuốn The Cambridge Handbook of the Law, Ethics and Policy of Artificial Intelligence mang tên “Artificial Intelligence and Education: Different Perceptions and Ethical Directions” đã đưa ra một góc nhìn toàn diện và sắc sảo, giúp chúng ta hiểu sâu hơn về cơ hội - thách thức của việc ứng dụng AI vào giáo dục, cũng như con đường để tiến tới một nền giáo dục đạo đức trong thời đại kỹ thuật số.

Tại sao phải đặt vấn đề AI trong giáo dục dưới góc nhìn đạo đức?

Sự phát triển nhanh chóng của các hệ thống AI như ChatGPT, học máy (machine learning), phân tích dữ liệu lớn (big data) và các công cụ học tập tự động đang thay đổi cách dạy và cách học một cách chóng mặt. Nhiều trường học triển khai hệ thống chấm điểm tự động, trợ giảng ảo, phân tích dữ liệu học sinh để cá nhân hóa lộ trình học tập. Học sinh, sinh viên cũng ngày càng phụ thuộc vào công cụ AI để hoàn thành bài tập, tra cứu thông tin, thậm chí viết luận và lập kế hoạch học tập. Tuy nhiên, cùng với những tiện ích đó là những lo ngại đáng kể: AI có thể làm giảm tính chủ động của người học? Có nguy cơ làm xói mòn vai trò của giáo viên? Liệu AI có thể tạo ra sự thiên vị (bias) trong đánh giá, hay làm gia tăng bất bình đẳng trong tiếp cận giáo dục?

Từ cả lý luận và thực tiễn, rõ ràng cần một khung hành lang đạo đức rõ ràng để đảm bảo AI không làm mất đi bản chất nhân văn của giáo dục – một quá trình không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn bồi dưỡng tư duy, phẩm chất và các giá trị sống.

AI không thay thế con người mà phải tăng cường năng lực cho con người

Nội dung của chương 13 nhấn mạnh quan điểm: AI trong giáo dục không nên được thiết kế như công cụ thay thế mà là phương tiện tăng cường năng lực giảng dạy và học tập. Cốt lõi vẫn là giữ vai trò trung tâm của con người trong mọi khâu, từ lập kế hoạch bài giảng, tổ chức lớp học đến đánh giá kết quả học tập. AI có thể hỗ trợ, nhưng không được thay thế tư duy phản biện, tương tác cảm xúc, sự linh hoạt và lòng thấu cảm - những giá trị giáo dục không thể sao chép bằng thuật toán. Đây là lý do vì sao nhiều tổ chức quốc tế đã xây dựng các nguyên tắc và hướng dẫn cụ thể để bảo vệ tính nhân bản trong giáo dục khi áp dụng AI.

Từ khung lý thuyết đến hành động: Những hướng dẫn đạo đức cụ thể

Một trong những điểm nổi bật trong chương này là việc giới thiệu và phân tích các khung đạo đức tiêu biểu mà các quốc gia và tổ chức quốc tế đã xây dựng:

Khung đạo đức của Viện AI trong Giáo dục (Vương quốc Anh) gồm 9 nguyên tắc cốt lõi như: đảm bảo sự công bằng, tôn trọng mối quan hệ con người, khuyến khích sáng tạo, hỗ trợ quyền tự chủ học tập, và đảm bảo tính minh bạch trong việc sử dụng dữ liệu.

Beijing Consensus (UNESCO, 2019) đặt ra yêu cầu AI phải do con người kiểm soát, phục vụ mục tiêu giáo dục phổ cập, công bằng và toàn diện. Văn kiện này kêu gọi tái tưởng tượng lại giáo dục thay vì chỉ “số hóa” phương pháp truyền thống.

Khuyến nghị của Ủy ban châu Âu hướng dẫn giáo viên trong việc sử dụng AI và dữ liệu giáo dục một cách có đạo đức, dựa trên bốn giá trị: tôn trọng quyền tự chủ con người, công bằng, nhân văn và tính trách nhiệm trong lựa chọn.

Ngoài ra, mô hình NOLAI (National Education Lab AI), một sáng kiến lớn do chính phủ Hà Lan tài trợ cũng được đề cập như một ví dụ điển hình về việc triển khai AI một cách bài bản, đạo đức và có sự kết nối giữa nghiên cứu - chính sách - thực tiễn.

Nguy cơ từ sự “chuyển giao trách nhiệm học tập” cho AI

Một trong những cảnh báo quan trọng của chương là tình trạng học sinh ngày càng “offload” - chuyển giao trách nhiệm học tập cho AI. Việc sử dụng các công cụ như ChatGPT để làm bài không sai, nhưng nếu quá lệ thuộc, người học sẽ dần mất khả năng tư duy độc lập, viết lách, tổng hợp và sáng tạo - những kỹ năng mà giáo dục hiện đại hướng tới. AI, trong trường hợp này, không còn là công cụ hỗ trợ mà trở thành vật cản cho quá trình học tập thực chất. Việc thiết kế và ứng dụng AI trong lớp học cần bảo đảm rằng công nghệ thúc đẩy chứ không thay thế hoạt động trí tuệ của người học.

Giáo viên vẫn là trung tâm nhưng cần được hỗ trợ đúng cách

Một điểm đáng chú ý khác là vai trò của giáo viên trong kỷ nguyên AI. Thay vì bị thay thế, giáo viên cần được “nâng cấp” - thông qua đào tạo, hướng dẫn sử dụng AI một cách hiệu quả và đạo đức. Những chương trình tập huấn cần không chỉ trang bị kiến thức kỹ thuật mà còn nhấn mạnh năng lực sư phạm, khả năng điều phối công nghệ vào lớp học mà không đánh mất bản chất giáo dục.

Giáo viên cũng cần được tham gia vào quá trình xây dựng và phản biện các chính sách AI trong giáo dục để tiếng nói từ thực tiễn giảng dạy không bị bỏ qua trong làn sóng số hóa.

Tái xác lập giá trị cốt lõi của giáo dục trong thời đại AI

Chương sách khép lại bằng một thông điệp đáng suy ngẫm: Giáo dục là một quá trình gắn liền với con người, nơi giá trị không chỉ nằm ở “cái học” mà còn ở “cách học”. AI có thể mang lại hiệu quả, nhưng nếu không được kiểm soát đúng hướng, nó sẽ khiến quá trình học tập trở nên vô cảm, vô hồn và mất tính nhân bản.

Nhìn từ tổng thể, chương 13 của The Cambridge Handbook không chỉ đưa ra cảnh báo mà còn mở ra một tầm nhìn mang tính chiến lược về việc phát triển giáo dục trong thời đại trí tuệ nhân tạo. Thay vì bị cuốn theo làn sóng công nghệ một cách thụ động, ngành giáo dục cần chủ động kiến tạo các nguyên tắc đạo đức, chính sách kiểm soát và mô hình triển khai AI phù hợp với triết lý giáo dục nhân văn.

Trong bối cảnh Việt Nam đang tích cực chuyển đổi số ngành giáo dục, việc học hỏi từ các khung đạo đức quốc tế như UNESCO, EU hay mô hình NOLAI của Hà Lan là hết sức cần thiết. Tuy nhiên, quá trình này cũng cần được điều chỉnh linh hoạt để phù hợp với điều kiện thực tiễn, văn hóa và trình độ công nghệ trong nước. Quan trọng hơn, Việt Nam cần xác định rõ một định hướng: AI không phải là mục tiêu, mà là phương tiện. Việc đưa AI vào trường học phải nhằm mục đích nâng cao chất lượng dạy – học, thúc đẩy sự phát triển toàn diện của người học, và giữ gìn các giá trị giáo dục cốt lõi như lòng nhân ái, tư duy phản biện, năng lực hợp tác và ý thức công dân.

Chỉ khi đặt con người, đặc biệt là người học và người dạy ở vị trí trung tâm, giáo dục Việt Nam mới thực sự tận dụng được sức mạnh của AI để tiến xa hơn, nhưng vẫn không đánh mất chính mình.

Huyền Đức

Nguồn: Molenaar, I., Baten, D., Bárd, I., & Stevens, M. (2022). Artificial intelligence and education: Different perceptions and ethical directions. In N. A. Smuha (Ed.), The Cambridge handbook of the law, ethics and policy of artificial intelligence (pp. 261-282). Cambridge University Press.