Rút lại bài báo (Retraction): Nguyên nhân và trách nhiệm của phản biện

Theo Retraction Watch (RW), số lượng các bài báo khoa học bị rút lại đã tăng đáng kể từ 29 bài vào năm 2000 lên gần 3.000 bài vào năm 2021, một sự gia tăng hơn 100 lần chỉ trong hai thập kỷ. Mặc dù tỷ lệ bài báo bị rút lại vẫn chỉ chiếm một phần rất nhỏ trong tổng số tài liệu khoa học đã xuất bản, nhưng ảnh hưởng tiềm tàng của những bài báo này đối với cộng đồng nghiên cứu và công chúng là không thể xem nhẹ. Việc rút lại bài báo thường không xóa hoàn toàn hoặc ẩn bài báo khỏi cơ sở dữ liệu công khai mà mục đích là để cảnh báo độc giả về sự sai sót hoặc dữ liệu không chính xác mà bài báo chứa đựng, nhằm bảo vệ tính toàn vẹn của khoa học (COPE Council, 2019).

Các tạp chí khoa học ngày càng sử dụng biện pháp rút lại để kiểm soát nội dung của mình và duy trì uy tín. Tuy nhiên, việc rút lại không thể khắc phục được tất cả các hậu quả tiêu cực. Các bài báo đã bị rút lại có thể vẫn được chia sẻ rộng rãi trên mạng xã hội hoặc thậm chí vẫn được trích dẫn bởi các nhà nghiên cứu khác, tạo ra sự lan truyền của thông tin sai lệch. Đôi khi, những bài báo này thậm chí được trích dẫn trước khi bị phát hiện có lỗi, làm sai lệch các nghiên cứu tiếp theo. Điều này đặc biệt nguy hiểm trong các lĩnh vực như y sinh, nơi các nghiên cứu có thể ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng.

Ngoài ra, việc rút lại có thể gây tổn hại đến danh tiếng của các tác giả, tạp chí và các tổ chức nghiên cứu liên quan, làm giảm lòng tin của công chúng vào các nghiên cứu khoa học. Các bài báo sai lầm còn có thể dẫn đến việc lãng phí tài nguyên nghiên cứu và gây khó khăn cho sự phát triển sự nghiệp của các nhà khoa học. Hơn nữa, các phương pháp hoặc kết luận sai lầm từ những bài báo này có thể đã được ứng dụng trước khi bài báo bị rút lại, tiềm ẩn những rủi ro nghiêm trọng đối với các lĩnh vực khác nhau, đặc biệt trong y sinh, khi những sai sót có thể đe dọa tính mạng con người. Cuối cùng, việc rút lại bài báo, mặc dù là một biện pháp cần thiết để duy trì tính nghiêm ngặt của khoa học, không thể giải quyết hoàn toàn những tác động tiêu cực đã gây ra. Chỉ khi cộng đồng khoa học nâng cao quy trình đánh giá và sự minh bạch trong nghiên cứu thì những sự cố này mới có thể được giảm thiểu một cách bền vững.

Nguồn: Robert Neubecker

Dẫu vậy, việc rút lại các nghiên cứu khoa học là một biện pháp cần thiết để loại bỏ các ấn phẩm có lỗi khỏi tài liệu trích dẫn, nhưng nó không thể hoàn toàn khắc phục được những tác động tiêu cực mà các nghiên cứu này gây ra đối với sự phát triển của khoa học và lòng tin của công chúng. Quy trình bình duyệt ngang hàng, với vai trò làm “lá chắn đầu tiên”, được thiết kế nhằm ngăn chặn việc xuất bản các nghiên cứu có sai sót. Tuy nhiên, hiệu quả thực sự của quy trình này trong việc phát hiện các lỗi dẫn đến việc rút lại các ấn phẩm vẫn chưa được nghiên cứu kỹ lưỡng. Trong bài viết này, các bình luận từ quá trình bình duyệt ngang hàng (cung cấp bởi Clarivate Analytics) đã được phân tích cùng với một mẫu ấn phẩm đã bị rút lại (cung cấp bởi Retraction Watch). Mục tiêu là tìm hiểu xem quy trình bình duyệt có thực sự hiệu quả trong việc phát hiện các vấn đề dẫn đến rút lại và liệu các đặc điểm của người đánh giá có ảnh hưởng đến việc phát hiện sai sót hay không. Kết quả cho thấy, chỉ một tỷ lệ nhỏ các bản phản biện đã gợi ý từ chối các nghiên cứu ngay từ giai đoạn bình duyệt, trong khi gần một nửa số bình duyệt đã gợi ý chấp nhận hoặc chỉ cần sửa đổi nhỏ đối với các bài báo sau này bị rút lại. Điều này cho thấy, quy trình bình duyệt ngang hàng đôi khi không đủ mạnh để phát hiện ngay những vấn đề nghiêm trọng trong nghiên cứu.

Ngoài ra, quy trình này có vẻ hiệu quả hơn trong việc phát hiện các lỗi liên quan đến dữ liệu, phương pháp và kết quả nghiên cứu, so với các lỗi liên quan đến đạo văn văn bản hay tài liệu tham khảo. Một yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến hiệu quả của bình duyệt là kinh nghiệm và thâm niên của người phản biện, cũng như mức độ phù hợp giữa chuyên môn của họ với nội dung của bài báo. Các yếu tố này đóng vai trò quan trọng trong việc giúp người phản biện phát hiện các dấu hiệu khả nghi và ngăn chặn những nghiên cứu có vấn đề trước khi chúng được xuất bản. Như vậy, bài viết đã cung cấp cái nhìn sâu sắc về vai trò của quá trình bình duyệt ngang hàng trong việc ngăn ngừa các bài báo bị rút lại và đồng thời chỉ ra rằng cần có những cải tiến trong quy trình này để đảm bảo tính nghiêm ngặt và chất lượng của khoa học.

Nhiều lý do có thể dẫn đến việc rút lại các ấn phẩm khoa học, bao gồm hành vi sai trái, sai sót khoa học và lỗi hành chính. Hành vi sai trái, chẳng hạn như: gian lận hoặc nghi ngờ gian lận, xuất bản trùng lặp, đạo văn, tác giả không đúng và không tuân thủ các quy trình đạo đức, là lý do phổ biến dẫn đến việc rút lại. Cụ thể hơn, các vấn đề như nguỵ tạo hoặc thao túng dữ liệu và lo ngại về lỗi trong dữ liệu hoặc phương pháp là những lý do chính dẫn đến việc rút lại. Fang và cộng sự (2012) ước tính rằng 67,4% các lần rút lại là do hành vi sai trái chứ không phải do lỗi trung thực và tỷ lệ rút lại do gian lận đã tăng gấp mười lần kể từ năm 1975. Ngoài ra, hành vi sai trái đã được xác nhận chiếm 65,3% tổng số lần rút lại. Các sai lầm khoa học, chẳng hạn như lỗi trung thực hoặc lỗi ngây thơ dẫn đến kết quả hoặc dữ liệu không đáng tin cậy, cũng có thể dẫn đến việc rút lại (Hội đồng COPE, 2019). Ngoài những lý do trên, các lỗi “hành chính”, chẳng hạn như các sai chủ đề, cũng có thể dẫn đến việc rút lại. Cần lưu ý rằng lý do rút lại có thể vượt ra ngoài các tuyên bố rút lại rõ ràng và liên quan đến các yếu tố cơ bản nhiều mặt, như được phản ánh trong một số lần rút lại gây tranh cãi gần đây (ví dụ: Abramo và cộng sự, 2023). Tuy nhiên, nghiên cứu cũng khuyến nghị các nghiên cứu trong tương lai có thể tiếp tục điều tra các yếu tố có thể liên quan khác ngoài các lý do thu hồi đã nêu.

Mặc dù quy trình bình duyệt ngang hàng đóng vai trò quan trọng trong việc phát hiện và ngăn chặn các vấn đề tiềm ẩn trong các bài nghiên cứu trước khi xuất bản, vẫn còn nhiều câu hỏi xoay quanh việc liệu quy trình này có thể hoàn toàn chịu trách nhiệm khi không phát hiện ra những sai sót dẫn đến việc rút lại các bài báo sau này. Nghiên cứu của chúng tôi hướng tới mục tiêu đánh giá hiệu quả của bình duyệt ngang hàng trong việc nhận diện những yếu tố rủi ro và liệu quy trình này có thực sự đóng góp vào việc ngăn ngừa các bài nghiên cứu bị rút lại.

Điều này càng quan trọng hơn khi cân nhắc rằng có những khả năng người bình duyệt đã phát hiện ra vấn đề, nhưng các biên tập viên có thể bỏ qua những khuyến nghị này. Việc hiểu rõ những yếu tố trong quy trình bình duyệt liên quan đến khả năng phát hiện và xử lý các vấn đề này sẽ giúp cải thiện hiệu quả và độ tin cậy của quá trình này. Hiệu quả của bình duyệt ngang hàng không chỉ nằm ở việc chỉ ra các sai sót mà còn là khả năng ngăn chặn các nghiên cứu có thể gây tổn hại cho cộng đồng khoa học và xã hội.

Nghiên cứu sử dụng dữ liệu độc đáo từ cả quá trình bình duyệt và các bài báo bị rút lại để điều tra sâu về mức độ hiệu quả của quy trình bình duyệt trong việc phát hiện các vấn đề nghiêm trọng. Các tạp chí khoa học thường không công khai thông tin chi tiết về quá trình bình duyệt của họ, bao gồm danh tính và nhận xét của người đánh giá. Mặc dù có xu hướng chuyển đổi sang quy trình bình duyệt mở, điều này vẫn giới hạn khả năng tiến hành các nghiên cứu quy mô lớn về hiệu quả của quy trình này. Bằng cách phân tích mối liên hệ giữa các đặc điểm của người đánh giá và khả năng họ phát hiện ra các vấn đề trong bài nộp, nghiên cứu này sẽ cung cấp những hiểu biết quý giá về cách thức bình duyệt ngang hàng đóng góp vào việc ngăn ngừa các bài nghiên cứu bị rút lại; đồng thời đề xuất các cải tiến cho các tạp chí khoa học để nâng cao hiệu quả và tính chính xác của quy trình này trong tương lai.

Lương Ngọc, Vân An

Tài liệu tham khảo

Abramo, G., Aguillo, I. F., Aksnes, D. W., Boyack, K., Burrell, Q. L., Campanario, J. M., Chinchilla-Rodríguez, Z., Costas, R., D’Angelo, C. A., Harzing, A., Jamali, H. R., Larivière, V., Leydesdorff, L., Luwel, M., Martin, B., Mayr, P., McCain, K. W., Peters, I., Rafols, I., Waltman, L. (2022). Retraction of Predatory publishing in Scopus: evidence on cross-country differences lacks justification. Scientometrics, 128(2), 1459–1461. https://doi.org/10.1007/s11192-022-04565-6

Barbour, V., Kleinert, S., Wager, E., & Yentis, S. (2009). Guidelines for retracting articles. https://doi.org/10.24318/cope.2019.1.4

Fang, F. C., Steen, R. G., & Casadevall, A. (2012). Misconduct accounts for the majority of retracted scientific publications. Proceedings of the National Academy of Sciences, 109(42), 17028–17033. https://doi.org/10.1073/pnas.1212247109

Zheng, X., Chen, J., Tollas, A., & Ni, C. (2023). The effectiveness of peer review in identifying issues leading to retractions. Journal of Informetrics, 17(3), 101423. https://doi.org/10.1016/j.joi.2023.101423