Bình duyệt khoa học (peer review): một số hình thức và ưu điểm, nhược điểm

Theo Taylor & Francis, các loại bình duyệt phổ biến nhất được các tạp chí và nhà xuất bản khác nhau sử dụng là:

Bình duyệt ẩn danh (kín) một chiều (Single-anonymous peer review)

Trong mô hình này, còn được gọi là “đánh giá ẩn danh đơn” (single blind peer review), người bình duyệt biết rằng bạn là tác giả của bài báo, nhưng bạn không biết danh tính của những người bình duyệt. Hình thức này khá phổ biến nhất đối với các tạp chí khoa học tự nhiên và y học. Việc ẩn danh của những người bình duyệt nhằm giúp họ dễ dàng đưa ra phản hồi trung thực và đầy đủ về một bài báo mà không sợ rằng tác giả sẽ chống lại họ.

Ưu điểm: Người bình duyệt có thể hoàn toàn trung thực với suy nghĩ của họ trên bài báo vì họ sẽ ẩn danh trong suốt quá trình xuất bản cũng như đánh giá.

Nhược điểm: Cung cấp thông tin chi tiết về tác giả có thể làm mất trọng tâm của tác phẩm, khi thực sự người bình duyệt chỉ nên tập trung vào tác phẩm. Rủi ro về thành kiến có ý thức, họ có thể bị cám dỗ để đưa ra đánh giá phê bình hơn đối với một bài báo được viết bởi một người mà họ coi là đối thủ. Rủi ro về sự thiên vị vô thức từ người bình duyệt, họ có thể đưa ra đánh giá trên bài báo dựa trên các chi tiết của tác giả mà không hề nhận ra. Một số người bình duyệt có thể sử dụng tính ẩn danh của họ để viết các bài đánh giá vội vàng, thô lỗ hoặc không công bằng, điều mà họ có thể không làm nếu tên của họ được liên kết với các nhận xét.

Bình duyệt ẩn danh (kín) hai chiều (Double-anonymous peer review)

Trong mô hình này, còn được gọi là “bình duyệt ẩn danh kép” (double blind peer review), người bình duyệt không biết rằng bạn là tác giả của bài báo. Và bạn cũng không biết người bình duyệt là ai. Hình thức bình duyệt này đặc biệt phổ biến trong khoa học xã hội và nhân văn.

Nhiều nhà nghiên cứu thích đánh giá ẩn danh kép vì họ tin rằng nó sẽ mang lại cho bài báo của họ cơ hội công bằng hơn so với đánh giá mù đơn. Nó có thể tránh rủi ro bài báo bị thành kiến ngoài ý muốn của những người bình duyệt, những người biết thâm niên, giới tính hoặc quốc tịch của tác giả bài báo.

Tuy nhiên, ngay cả khi bạn đã ẩn danh bài báo của mình, những người bình duyệt vẫn không thể tránh được việc xác định danh tính của bạn, đặc biệt nếu bạn làm việc trong một lĩnh vực rất chuyên biệt. Họ có thể đã nghe bạn trình bày những ý tưởng tương tự tại một hội nghị, hoặc nhận ra phong cách viết của bạn.

Ưu điểm: Ít rủi ro về thành kiến có ý thức hoặc vô thức từ người bình duyệt hoặc tác giả. Người bình duyệt có thể cảm thấy được bảo vệ nhiều hơn khỏi những lời chỉ trích về bài đánh giá của họ.

Nhược điểm: Không thể đảm bảo tính ẩn danh của tác giả. Ví dụ: nếu người bình duyệt đã quen thuộc với công việc của họ hoặc đã nghe nói rằng ai đó đang làm việc về một chủ đề cụ thể. Một số người bình duyệt có thể sử dụng tính ẩn danh của họ để viết các bài đánh giá vội vàng, thô lỗ hoặc không công bằng, điều mà họ có thể không làm nếu tên của họ được liên kết với các nhận xét.

Bình duyệt mở (Open peer review)

Không có một định nghĩa thống nhất nào về bình duyệt mở. Trên thực tế, một nghiên cứu gần đây đã xác định được 122 định nghĩa khác nhau. Thông thường, điều đó có nghĩa là những người bình duyệt biết bạn là tác giả và danh tính của họ cũng sẽ được tiết lộ cho bạn vào một thời điểm nào đó trong quá trình đánh giá hoặc xuất bản. Đánh giá mở cũng có thể bao gồm việc xuất bản tên của người bình duyệt và thậm chí báo cáo của người bình duyệt cùng với bài báo. Một số tạp chí đánh giá mở cũng xuất bản bất kỳ phiên bản nào trước đó của bài báo của bạn, cho phép người đọc xem những sửa đổi nào đã được thực hiện nhờ bình duyệt. Bạn đọc có thể xem một ví dụ về tạp chí xuất bản với kiểu bình duyệt mở này: https://f1000research.com/

Ưu điểm: Các tác giả có thể nhận được những nhận xét mang tính xây dựng và lịch sự hơn của người bình duyệt, vì những người bình duyệt biết rằng một phiên bản có chữ ký của báo cáo của họ sẽ được xuất bản. Tùy thuộc vào mô hình, nó cho phép độc giả của bài báo đã xuất bản xem chi tiết hơn về quá trình đánh giá, tăng sự tin tưởng của họ.

Nhược điểm: Có những lo ngại rằng các nhà nghiên cứu được mời đánh giá có thể ít có xu hướng làm như vậy theo mô hình mở, nơi tên và báo cáo của họ sẽ được công bố. Có khả năng nếu người bình duyệt biết một tác giả và không muốn xúc phạm họ, họ sẽ cho họ một bài đánh giá quá thuận lợi.

Bình duyệt sau xuất bản (Post-publication peer review)

Trong các mô hình này, trước tiên bài báo của bạn vẫn có thể trải qua một trong các hình thức bình duyệt được nêu ở trên. Ngoài ra, nó có thể được xuất bản trực tuyến gần như ngay lập tức sau một số kiểm tra cơ bản (và thường đã có chỉ số DOI cho bài báo). Dù bằng cách nào, một khi nó được xuất bản, sau đó sẽ có cơ hội cho những người bình duyệt được mời hoặc thậm chí độc giả thêm nhận xét hoặc đánh giá của riêng họ.

Ưu điểm: Đánh giá sau khi xuất bản cho phép cơ hội thu thập nhiều quan điểm hơn trên bài báo của bạn. Vì quá trình đánh giá không kết thúc khi bài báo của bạn được xuất bản, các đồng nghiệp của bạn có thể thêm các nhận xét phản ánh những phát triển mới trong tương lai. Đối với các tạp chí chỉ sử dụng đánh giá sau xuất bản, các bài báo có thể được xuất bản rất nhanh chóng.

Nhược điểm: Không phải mọi bài báo được xuất bản theo cách này luôn được đảm bảo nhận được đánh giá. Nếu bài viết của bạn đề cập đến một chủ đề gây tranh cãi, nó có thể thu hút một lượng lớn nhận xét mà không phải lúc nào cũng được kiểm duyệt. Có một số lo ngại về rủi ro của việc cho phép một bài báo được xuất bản mà không có bất kỳ đánh giá trước nào, đặc biệt là trong các lĩnh vực như y học.

Bình duyệt dạng đăng kí báo cáo (Registered Reports)

Quy trình bình duyệt dạng này bao gồm hai phần (vòng). Vòng bình duyệt đầu tiên diễn ra sau khi bạn thiết kế nghiên cứu của mình nhưng trước khi bạn thu thập hoặc phân tích bất kỳ dữ liệu nào. Điều này cho phép bạn nhận được phản hồi về cả câu hỏi bạn đang tìm cách trả lời và thử nghiệm bạn đã thiết kế để kiểm tra câu hỏi đó. Nếu bản thảo của bạn vượt qua sự đánh giá của đồng nghiệp, tạp chí sẽ cấp cho bạn một sự chấp nhận về nguyên tắc (IPA). Điều này cho thấy rằng bài báo của bạn sẽ được xuất bản miễn là bạn hoàn thành thành công nghiên cứu của mình theo các phương pháp đã đăng ký trước và gửi bản giải thích dựa trên bằng chứng về kết quả.

Bạn đọc có thể tham khảo thêm và chi tiết hơn trên tài liệu tham khảo.

Lương Ngọc

Nguồn: https://authorservices.taylorandfrancis.com/publishing-your-research/peer-review/types-peer-review/#double_anonymous