"Cẩm nang" giúp bạn viết một tổng quan tài liệu hay

Việc viết tổng quan tài liệu có thể mang đến nguồn cảm hứng với nghiên cứu cho nhà khoa học, đồng thời rèn luyện kỹ năng viết của họ. Nhưng rất ít nhà khoa học được đào tạo bài bản về cách viết tổng quan - hay học về những kỹ năng để viết được một bài tổng quan hoàn chỉnh. Ngay cả việc lựa chọn một phần mềm thích hợp sử dụng để viết cũng là một quyết định khó khăn. Vì vậy, trong bài viết này, tạp chí Nature đã đề nghị các biên tập viên và các nhà khoa học sở hữu những bài tổng quan được trích dẫn nhiều chia sẻ các bí quyết của họ.

WENTING ZHAO: Viết súc tích và tránh sử dụng những biệt ngữ

Wenting Zhao là trợ lý giáo sư chuyên ngành Kỹ thuật hoá học và y sinh, Đại học Công nghệ Nanyang, Singapore

Khi tôi còn là một nghiên cứu sinh, việc viết tổng quan tài liệu giúp tăng cường  sự hiểu biết về lịch sử lĩnh vực của tôi. Tôi cũng được biết thêm về những thách thức chưa được giải quyết trong lĩnh vực mà bản thân đã nhen nhóm lý tưởng.

Chẳng hạn, trong khi viết bài tổng quan đầu tiên của mình với tư cách là nghiên cứu sinh, tôi cảm thấy vô cùng thất vọng bởi sự nghèo nàn trong hiểu biết của bản thân về cách các tế bào cảm nhận, tương tác và thích ứng với các hạt nano được sử dụng trong các loại dược phẩm một cách chủ động như thế nào. Trải nghiệm này đã thôi thúc tôi nghiên cứu các đặc tính trên bề mặt của hạt nano, rằng chúng đã biến đổi như thế nào để có thể nâng cao khả năng cảm nhận sinh học. Và vào thời điểm tôi chuyển sang nghiên cứu sau tiến sĩ, câu hỏi này đã dẫn tôi khám phá ra vai trò của độ cong màng tế bào - tiền đề cho các công trình và trọng tâm nghiên cứu hiện tại của tôi. Tôi nghĩ rằng có lẽ mình sẽ không đi sâu vào lĩnh vực này nếu như tôi không viết bài tổng quan ấy.

Một vấn đề khá phổ biến đối với sinh viên khi bắt đầu viết bài tổng quan tài liệu đó là quá tham lam. Chẳng hạn, khi tôi viết bài tổng quan của mình, tôi đã mường tượng trước rằng mình sẽ viết một bản tóm tắt toàn diện về mọi loại vật liệu nano được sử dụng trong các ứng dụng sinh học. Cuối cùng, bài của tôi trở thành một công trình khổng lồ, nhắc đến quá nhiều bài báo khoa học mà không có sự phân loại rõ ràng. Cuối cùng, chúng tôi cũng công bố được bài viết của mình, nhưng phải “nghiêm khắc" giới hạn phạm vi của bài viết, chỉ tập trung vào  những công trình nghiên cứu về các hạt nano có liên quan đến quá trình cảm nhận sinh học, thay vì đề cập đến tất cả cách thức sử dụng các vật liệu nano khác nhau trong sinh học như thế nào.

Lời khuyên của tôi dành cho sinh viên là hãy chấp nhận thực tế rằng, một bài tổng quan tài liệu không thể giống như một cuốn sách giáo khoa được: bài viết cần súc tích, có trọng tâm hơn và bạn có thể bỏ qua một số chủ đề nhất định để tránh làm người đọc phân tâm. Sinh viên cũng nên xem xét thời hạn nộp bài do ban biên tập đưa ra, đặc biệt là khi được mời viết tổng quan: hãy chắc chắn rằng phạm vi của bài tổng quan không quá rộng khiến bạn hoàn thành bài viết của mình chậm hơn so với yêu cầu.

Một bài tổng quan tốt nên tránh sử dụng các biệt ngữ và giải thích đầy đủ các khái niệm cơ bản để ngay cả những người chưa biết nhiều về lĩnh vực này cũng có thể hiểu được. Mặc dù tôi theo học ngành kỹ sư, nhưng tôi khá quan tâm đến lĩnh vực sinh học và nghiên cứu của tôi là về việc phát triển vật liệu nano để điều khiển các protein ở màng tế bào và sự ảnh hưởng của nó đến lão hóa và ung thư. Là một ‘người ngoại đạo’, các bài tổng quan tài liệu mà tôi cho là hữu ích nhất đối với mình là những bài tổng quan sử dụng ngôn ngữ khoa học dễ hiểu, dễ tiếp cận.

BOZHI TIAN: Hãy có quy trình rõ ràng và phong cách riêng của bản thân

Bozhi Tian là Phó Giáo sư chuyên ngành Hoá học, Đại học Chicago, bang Illinois, Mỹ

Trong phòng thí nghiệm của tôi, chúng tôi bắt đầu bằng việc đặt câu hỏi: mục đích của bài tổng quan tài liệu này sẽ là gì? Lý do của tôi có thể là vì tôi muốn được đóng góp những hiểu biết sâu sắc của mình cho cộng đồng khoa học và tìm kiếm cơ hội xuất bản các nghiên cứu của tôi. Tôi cũng coi việc viết tổng quan tài liệu là một cách để đào tạo cho các nhà nghiên cứu mới vào nghề về những kỹ năng mềm, chẳng hạn như cách quản lý dự án và lãnh đạo. Điều này đặc biệt đúng đối với các tác giả chính của công trình nghiên cứu, bởi họ sẽ có thể học được cách làm việc với những người đồng tác giả với mình để tích hợp các phần khác nhau vào cùng một công trình, với sự chuyển tiếp mượt mà giữa các phần mà không bị trùng lặp.

Sau khi chúng tôi xác định được yêu cầu và mục đích của một bài tổng quan tài liệu, tôi sẽ thành lập một nhóm gồm các nhà nghiên cứu làm việc trong phòng thí nghiệm của tôi. Tôi cố gắng đưa cả các sinh viên với các lĩnh vực chuyên môn khác nhau, bởi sẽ rất hữu ích nếu có được nhiều tiếng nói và quan điểm khác nhau cùng tham gia. Ví dụ: trong bài tổng quan có tiêu đề ‘Atlas các giao diện thần kinh nano’, nhóm tác giả của chúng tôi có cả những người thuộc các  lĩnh vực lý sinh, kỹ thuật thần kinh, sinh học thần kinh và khoa học vật liệu đảm nhận các phần khác nhau của bài tổng quan đó.

Sau đó, tôi sẽ thảo luận về dàn ý cho bài viết với nhóm của mình. Chúng tôi duyệt qua nhiều bản dàn ý khác nhau để đảm bảo đã nghiên cứu các tài liệu một cách đầy đủ và không lặp lại những ý tưởng đã từng xuất hiện trong các bài tổng quan khác. Điều quan trọng nữa là phần đề cương của bài viết không phải do một mình tôi quyết định: các sinh viên thường có những ý tưởng mới mẻ có thể đưa ra để bàn luận. Sau khi làm xong bước này, chúng tôi tiến hành viết.

Tôi thường nhắc sinh viên hãy tưởng tượng mình là 'những nghệ sĩ của khoa học' và khuyến khích các em hãy triển khai cách viết và trình bày thông tin của riêng mình . Không phải lúc nào cũng là viết càng nhiều càng tốt: ví dụ, tôi thích sử dụng các bảng biểu để tóm tắt tiến trình nghiên cứu và đề xuất các hướng nghiên cứu trong tương lai. Tôi cũng cân nhắc việc chèn thêm các đoạn video ngắn vào bài tổng quan của mình để làm nổi bật các khía cạnh chính của bài. Tôi nghĩ điều này có thể góp phần làm gia tăng lượng người đọc và khả năng tiếp cận của họ với bài viết của mình, bởi những video này có thể được chia sẻ trên các nền tảng truyền thông xã hội một cách dễ dàng.

ANKITA ANIRBAN: Tính kịp thời và các số liệu có thể tạo nên sự khác biệt lớn

Ankita Anirban là biên tập viên của Tạp chí Vật lý học Nature

Một trong những nhiệm vụ của tôi với tư cách là biên tập viên tạp chí là đánh giá các đề xuất ý tưởng nghiên cứu để nhận xét, phản biện. Với tôi, các  đề xuất tốt nhất là những bài viết kịp thời và đưa ra được lời giải thích rõ ràng về lý do tại sao người đọc nên quan tâm đến đến đề tài đó.

Nếu bài tổng quan chỉ là một bản tóm tắt về những tiến triển mới nhất trong các nghiên cứu thuộc một lĩnh vực nào đó thì vẫn là chưa đủ: các bài tổng quan hay sẽ gợi mở ra một cuộc thảo luận về những quan điểm bất đồng còn tồn tại trong lĩnh vực này.

Các nhà khoa học, khi viết bài nghiên cứu hoàn chỉnh, thường đưa nhiều số liệu vào để minh hoạ cho kết quả nghiên cứu của mình - nhưng khi viết bài tổng quan, các số liệu thường chỉ đóng vai trò thứ yếu với họ. Theo tôi, số liệu trong bài tổng quan có giá trị quan trọng hơn so với đa số mọi người vẫn nghĩ. Một trong những bài báo viết theo lối tổng quan mà tôi thích thường sẽ trình bày một tập hợp các dữ liệu từ nhiều nghiên cứu khác nhau (trong đó có nhiều nghiên cứu đưa ra những nhận định hoàn toàn mâu thuẫn với nhau). Điều này sau đó được sử dụng để xác định các xu hướng đang thịnh hành và đề xuất những cơ chế cơ bản có thể lý giải tất cả những kết quả khác nhau đó.

Một vai trò quan trọng khác của một bài tổng quan là giới thiệu cho các nhà nghiên cứu về một lĩnh vực hoàn toàn mới đối với họ. Để làm được điều này, các dạng sơ đồ có thể được sử dụng để minh họa cho vấn đề khoa học đang được đề cập, giống như cách trình bày dẫn nhập của một bài nói. Đó là lý do tại sao, tại Nature Reviews, chúng tôi có sẵn các họa sĩ minh họa để hỗ trợ tác giả. Tuy nhiên,  sự đơn giản chính là chìa khóa và ngay cả khi không có sự hỗ trợ từ các họa sĩ minh họa chuyên nghiệp, các nhà nghiên cứu vẫn có thể sử dụng nhiều công cụ vẽ hình miễn phí để nâng cao giá trị của các số liệu của họ.

YOOJIN CHOI: Hãy luôn cập nhật và cởi mở với các đề xuất mới

Phó Giáo sư nghiên cứu, Viện Khoa học Công nghệ Cao cấp Hàn Quốc, Daejeon.

Tôi bắt đầu viết bài tổng quan với nhan đề ‘Tổng hợp sinh học vật liệu nano vô cơ bằng cách sử dụng tế bào vi sinh vật và thực khuẩn' khi còn là nghiên cứu sinh vào năm 2018. Tôi mất một năm để viết bản thảo đầu tiên vì lúc đó tôi viết bài tổng quan này song song với làm luận án tiến sĩ và chủ yếu là chỉ có mình tôi viết, với sự hỗ trợ từ thầy cố vấn của tôi. Phải mất thêm một năm để hoàn thành các quy trình phản biện đồng nghiệp, chỉnh sửa và xuất bản. Trong thời gian này, nhiều bài báo mới và thậm chí cả các bài tổng quan khác cạnh tranh với bài của tôi đã được xuất bản. Để có một bài tổng quan cập nhật và nguyên bản nhất, tôi đã phải bám sát các tài liệu. Trong trường hợp của tôi, tôi tận dụng Google Scholar bằng cách thiết lập để công cụ này gửi cho tôi những bản tóm tắt cập nhật hàng ngày về các công trình có liên quan đến bài của tôi thông qua các từ khoá định trước.

Trong suốt quá trình viết bài tổng quan, tôi cũng cố gắng trở nên cởi mở hơn với những lời phê bình để nâng cao giá trị và tăng lượng độc giả cho công trình của mình. Ban đầu, bài tổng quan của tôi chỉ tập trung vào việc sử dụng các tế bào vi sinh vật như vi khuẩn để sản xuất vật liệu nano, đây là đề tài luận án tiến sĩ của tôi. Các vi khuẩn như thế này được gọi là vi sinh vật: tức là các sinh vật tạo ra vật chất sinh học có thể được biến đổi để tạo ra các vật liệu hữu ích, chẳng hạn như hạt nano từ tính, phục vụ cho mục đích phân phối thuốc.

Tuy nhiên, khi những đánh giá đồng nghiệp đầu tiên được gửi trở lại cho tôi, cả ba người nhận xét đều đề nghị tôi mở rộng phạm vi đánh giá, để có thể đề cập đến một loại thực thể sinh vật khác: vi khuẩn. Đây thực chất là những virus có khả năng lây nhiễm cho vi khuẩn, và chúng cũng có thể tạo ra vật liệu nano.

Những lời nhận xét này đã khiến tôi đi đến một quyết định, là bổ sung thêm nội dung nói về sự khác biệt giữa các yếu tố sinh học khác nhau (vi khuẩn, vi khuẩn, nấm và vi tảo) cùng những ưu điểm và nhược điểm của chúng. Đây hóa ra là một bổ sung tuyệt vời vì nó làm cho bài tổng quan của tôi trở nên toàn diện hơn.

Việc viết bài tổng quan cũng gợi mở cho tôi ý tưởng về việc sử dụng vi sinh vật biến đổi vật liệu nano để sản xuất hóa chất, chủ đề mà tôi vẫn đang nghiên cứu cho đến tận bây giờ.

PAULA MARTIN-GONZALEZ: Hãy tận dụng hiệu quả công nghệ!

Nghiên cứu sinh, Đại học Cambridge, Vương quốc Anh

Ngay trước khi lệnh cách ly xã hội vì đại dịch do virus corona gây ra, cố vấn tiến sĩ của tôi và tôi đã quyết định viết một bài tổng quan tài liệu, thảo luận về việc tích hợp kỹ thuật chẩn đoán hình ảnh y tế với kỹ thuật gen để cải thiện việc phát hiện và điều trị ung thư buồng trứng.

Khi tôi đang nghiên cứu tài liệu để viết tổng quan, tôi nhận thấy một xu hướng rằng  có một số công trình cụ thể đã liên tục được trích dẫn bởi nhiều bài viết khác cùng lĩnh vực. Rõ ràng những công trình đó phải có tầm quan trọng đáng kể nào đó, nhưng là một “người mới" trong lĩnh vực sinh học ung thư tổng hợp, rất khó để tìm và đọc ngay tất cả những “công trình quan trọng” này.

Đó là khi tôi quyết định lập trình một ứng dụng nhỏ để giúp cho việc nghiên cứu tài liệu của tôi hiệu quả hơn. Sử dụng phần mềm của tôi, người dùng có thể nhập một từ khoá truy vấn, chẳng hạn như "ung thư buồng trứng, chụp cắt lớp vi tính, chụp X quang" và ứng dụng sẽ tiến hành tìm kiếm tất cả tài liệu liên quan được lưu trữ trong các cơ sở dữ liệu như PubMed có các từ khóa này.

Sau đó, phần mềm sẽ xác định các bài báo liên quan và tạo ra một đồ thị về tất cả các trích dẫn được sử dụng trong kết quả tìm kiếm. Nó sẽ đánh dấu các công trình nghiên cứu nào được trích dẫn nhiều trong các bài báo khác cùng xuất hiện trong kết quả tìm kiếm, và đó có thể tạm gọi là một ‘công trình nổi bật'.

Phần mềm của tôi đã góp phần cải tiến đáng kể cách tôi sắp xếp các tài liệu và cho tôi biết những công bố và khám phá quan trọng trong lĩnh vực nghiên cứu của tôi: công việc đáng ra sẽ cần có nhiều thời gian và kinh nghiệm hơn nếu không có phần mềm đó. Sau khi tôi chia sẻ phần mềm của mình trên GitHub, tôi đã nhận được những ý kiến phản hồi cho rằng ứng dụng này có thể sẽ khó sử dụng với các nhà nghiên cứu không quen với việc lập trình. Do đó, tôi hy vọng sẽ có thể xây dựng một giao diện thân thiện hơn với người dùng dưới dạng một trang web, tương tự như PubMed hoặc Google Scholar, nơi người dùng có thể chỉ cần nhập các truy vấn của họ để xem các đồ thị trích dẫn.

Vân An

Nguồn

Andy Tay (2020). How to write a superb literature review. nature.