Công nghệ và giáo dục hòa nhập: Mở rộng khả năng tiếp cận, thúc đẩy công bằng giáo dục trong bối cảnh đa dạng về nhu cầu người học

Vì sao giáo dục hòa nhập cần được nhìn từ góc độ công nghệ?

Giáo dục hòa nhập được xây dựng trên nền tảng của công bằng xã hội và quyền con người, với nguyên tắc cốt lõi là mọi người học không phân biệt khả năng, giới tính, ngôn ngữ, văn hóa hay điều kiện kinh tế đều có quyền tiếp cận giáo dục có chất lượng. Tuy nhiên, trên thực tế, nhiều nhóm người học yếu thế vẫn gặp phải những rào cản đáng kể trong quá trình học tập, từ hạn chế về tiếp cận học liệu, phương pháp dạy học chưa phù hợp cho đến thiếu sự hỗ trợ cá nhân hóa.

Trong bối cảnh đó, sự phát triển của công nghệ số đã mở ra những khả năng mới cho giáo dục hòa nhập. Công nghệ không chỉ hỗ trợ điều chỉnh nội dung và phương thức học tập theo nhu cầu của từng người học, mà còn góp phần giảm thiểu các rào cản về tiếp cận, tạo điều kiện để người học tham gia tích cực hơn vào môi trường giáo dục. Chính vì vậy, việc hệ thống hóa các bằng chứng nghiên cứu về vai trò của công nghệ trong giáo dục hòa nhập trở thành yêu cầu cần thiết, cả về phương diện lí luận lẫn thực tiễn.

Những phát hiện chính từ tổng quan hệ thống quốc tế

Tổng quan hệ thống do Navas-Bonilla và cộng sự thực hiện đã phân tích 159 nghiên cứu khoa học được công bố trong giai đoạn 2019-2024, lựa chọn từ cơ sở dữ liệu Scopus theo hướng dẫn PRISMA. Kết quả cho thấy, công nghệ giáo dục đang góp phần quan trọng trong việc định hình các môi trường học tập dễ tiếp cận và công bằng hơn, thông qua khả năng thích ứng với sự đa dạng về nhu cầu của người học.

Các nghiên cứu được phân tích cho thấy giáo dục hòa nhập không chỉ giới hạn ở người học khuyết tật, mà còn mở rộng sang nhiều nhóm khác nhau như bình đẳng giới, hòa nhập chủng tộc - dân tộc, hòa nhập văn hóa, ngôn ngữ, điều kiện kinh tế - xã hội, độ tuổi và tình trạng sức khỏe. Cách tiếp cận này phản ánh xu hướng coi giáo dục hòa nhập là một quá trình toàn diện, nhằm tháo gỡ các rào cản mang tính hệ thống trong giáo dục.

Công nghệ nào đang được sử dụng để thúc đẩy giáo dục hòa nhập?

Một trong những đóng góp quan trọng của nghiên cứu là việc hệ thống hóa các nhóm công cụ công nghệ đang được sử dụng trong giáo dục hòa nhập. Các công cụ này bao gồm cả phần cứng và phần mềm, phục vụ cho nhiều nhu cầu khác nhau của người học.

Các thiết bị hỗ trợ tiếp cận vật lý và giác quan, như màn hình chữ nổi Braille, bàn phím thích ứng, thiết bị theo dõi chuyển động mắt hay găng tay robot, giúp người học khuyết tật tương tác hiệu quả hơn với môi trường học tập số. Bên cạnh đó, các phần mềm hỗ trợ tiếp cận như trình đọc màn hình, chuyển văn bản thành giọng nói, phần mềm nhận dạng ngôn ngữ ký hiệu đã mở rộng khả năng tiếp cận học liệu cho người học khiếm thị, khiếm thính hoặc gặp khó khăn về nhận thức.

Ngoài các công nghệ hỗ trợ chuyên biệt, nghiên cứu cũng ghi nhận vai trò ngày càng rõ nét của các công cụ học tập phổ biến như thiết bị di động, ứng dụng học tập tương tác, robot giáo dục, cũng như công nghệ thực tế tăng cường và thực tế ảo. Những công cụ này cho phép cá nhân hóa trải nghiệm học tập, tăng cường sự tham gia và tạo ra các môi trường học tập sinh động, phù hợp với nhiều phong cách học tập khác nhau.

Công nghệ hỗ trợ và thiết bị thích ứng giúp học sinh có nhu cầu đặc thù tham gia học tập cùng bạn bè trong môi trường lớp học chung, qua đó mở rộng khả năng tiếp cận và thúc đẩy giáo dục hòa nhập (Nguồn ảnh: Down Syndrome International)

Những đặc điểm làm nên giá trị của công nghệ giáo dục hòa nhập

Phân tích các nghiên cứu cho thấy những công nghệ được đánh giá cao trong giáo dục hòa nhập thường có một số đặc điểm nổi bật. Trước hết là tính đa phương tiện, cho phép kết hợp hình ảnh, âm thanh và văn bản, qua đó hỗ trợ người học tiếp cận nội dung theo nhiều cách khác nhau. Tính tương tác cũng được nhấn mạnh, bởi nó khuyến khích người học chủ động tham gia vào quá trình học, thay vì chỉ tiếp nhận thụ động.

Bên cạnh đó, khả năng tiếp cận là một tiêu chí quan trọng, phản ánh mức độ mà công nghệ có thể được sử dụng bởi người học với các dạng khuyết tật khác nhau. Các đặc điểm khác như tính dễ sử dụng, khả năng thích ứng với nhu cầu cá nhân, tính di động và độ tin cậy của công nghệ cũng được xem là những yếu tố góp phần quyết định hiệu quả triển khai trong thực tiễn giáo dục.

Lợi ích và những vấn đề đặt ra khi ứng dụng công nghệ

Nghiên cứu chỉ ra rằng việc ứng dụng công nghệ trong giáo dục hòa nhập mang lại nhiều lợi ích đáng kể. Công nghệ giúp tăng cường sự tham gia của người học, thúc đẩy hợp tác và tương tác xã hội, đồng thời hỗ trợ phát triển các kĩ năng quan trọng như tư duy phản biện, sáng tạo và giải quyết vấn đề. Đối với giáo viên, công nghệ cũng tạo điều kiện để điều chỉnh phương pháp giảng dạy dựa trên dữ liệu và phản hồi học tập, từ đó nâng cao chất lượng dạy học.

Tuy nhiên, bên cạnh những lợi ích, nghiên cứu cũng nhấn mạnh không ít thách thức. Sự bất bình đẳng trong khả năng tiếp cận công nghệ, đặc biệt ở các khu vực nông thôn hoặc nhóm người học có điều kiện kinh tế khó khăn, vẫn là rào cản lớn. Bên cạnh đó, hạn chế về năng lực công nghệ của giáo viên và vấn đề tiếp cận của chính các nền tảng số cũng đặt ra yêu cầu cần có sự đầu tư đồng bộ. Nghiên cứu cũng lưu ý rằng việc phụ thuộc quá mức vào công nghệ, đặc biệt là các công cụ trí tuệ nhân tạo, có thể ảnh hưởng đến sự phát triển tư duy độc lập của người học nếu không được sử dụng một cách có định hướng.

Gợi mở cho Việt Nam trong bối cảnh chuyển đổi số giáo dục

Trong bối cảnh Việt Nam đang thúc đẩy chuyển đổi số và triển khai các chính sách giáo dục hòa nhập, những kết quả từ nghiên cứu này mang lại nhiều gợi mở quan trọng. Công nghệ có thể trở thành công cụ hỗ trợ hiệu quả cho học sinh khuyết tật, học sinh dân tộc thiểu số hoặc học sinh ở vùng khó khăn, nếu được triển khai một cách có chiến lược và gắn với phát triển năng lực cho giáo viên. Nghiên cứu cho thấy, thay vì coi công nghệ là giải pháp kỹ thuật đơn lẻ, cần đặt công nghệ trong một cách tiếp cận tổng thể, gắn với đổi mới phương pháp dạy học, mở rộng khả năng tiếp cận và tăng cường công bằng giáo dục. Đây cũng là hướng tiếp cận phù hợp với mục tiêu xây dựng một hệ thống giáo dục bao trùm và bền vững.

Việc tổng quan hệ thống về giáo dục hòa nhập qua công nghệ cho thấy, công nghệ giáo dục có tiềm năng lớn trong việc hỗ trợ người học có nhu cầu đa dạng, góp phần xây dựng môi trường học tập dễ tiếp cận và công bằng hơn. Tuy nhiên, để phát huy hiệu quả, việc ứng dụng công nghệ cần đi kèm với đầu tư hạ tầng, phát triển năng lực cho đội ngũ giáo viên và bảo đảm các nguyên tắc đạo đức trong sử dụng công nghệ. Đối với Việt Nam, nghiên cứu này cung cấp thêm cơ sở khoa học quan trọng để tiếp tục hoàn thiện chính sách và thực hành giáo dục hòa nhập trong bối cảnh chuyển đổi số.

Huyền Đức lược dịch

Nguồn: Navas-Bonilla, C. D. R., Guerra-Arango, J. A., Oviedo-Guado, D. A., & Murillo-Noriega, D. E. (2025, February). Inclusive education through technology: a systematic review of types, tools and characteristics. In Frontiers in Education (Vol. 10, p. 1527851). Frontiers Media SA.